Беларускае дойлiдства

Беларускi дзяржаўны тэхналагiчны унiверсiтэт.

на тэму:

" Беларускае дойлiдства " .

Выканаў: Рыбальчанка Сяргей Алегавiч студэнт 1-ага курсу,.

ХТ і Т (ПА і САI).

Праверыў:

1999 г.

Змест.

Уводзiны.

Гiсторыя развiцця архiтэктуры на тэрыторыi Беларусi на працягу 9−10 ст.

> У старажытнай цагельнi. 9−17 ст. > Станаўленне беларускага кафлярства. Гiсторыя кафлянай печы.

Будаўнiчая арцель.

Тэхнiка кладкi старажытных дойлiдаў.

Заключэнне Уводзiны.

За годинник свайго iснавання беларускi народ стварыў выдатную і самабытную спадчыну. Архiтэктура, якой і прысвячаецца дадзеная робота, з’яўляецца яе састаўной часткай і займае сярод помнiкаў матэрыяльнай і духоўнай культури асобнае месца. Чаму? Менавiта ў архiтэктуры больш чым у якой iншай сфери чалавечай дзейнасцi адлюстравана ўся гiсторыя чалавецтванне толькi яго iдэалогiя, сацыяльна-палiтычнае жыцце, але й і эканамiчнае развiцце грамадства.

Нягледзечы на вялiкiя страти падчас шматлiкiх разбуральных войнаў, на Беларусi захавалася мноства непаўторных па палею прыгажосцi і арыгiнальнаму архiтэктурнаму рашэнню помнiкаў. Мэта маей роботи — прасачыць гiсторыю развiцця будаўнiцтва на пркацягу із 9 па 17 ст. Выявiць уплыў эканамiчнага стану краiны і яе палiтычных адносiн, адносiн із iншымi дзяржавамi на развiццё будаўнiцтва. Разгледзець эвалюцыю будаўнiчых матэрыялаў і тэхналогiю iх выраблення. Паспрабаваць зрабiць агляд старажытнай цагельнi і тэхнiку кладкi старажытных дойлiдаў. Расказаць гiсторыю кафлянай печы, закрануўшы станаўленне беларускага кафлярства. Таксама асвяцiць часткова дзейнасць будаўнiчых арцеляў і паспрабаваць разгледзець асаблiвасцi будавання беларускiх шэдэўраў архiтэктуры, якiя па сённяшнi дзень цiкавяць сваёй прыгажосцю і арыгiнальнасцю шматлiкiх турыстаў.

I. Гiсторыя развiцця архiтэктуры на тэрыторыi Беларусi на працягу 9−10 ст.

Першабытныя людзi працавалi і жылi ў прыроднай прасторы пад адкрытым небам, у засенi дрэў, у прымiтыўных будынах альбо ў пячорах. З годинах яни навучылiся ўзводзiць будынкi, ствараць так звану архiтэктурную прастору, якаючи не проста абмежавана сценамi і дахам, але й і эстэтычным развiццём асобы. Гэтую прастору людзi дзеля зручнасцi абсталёўваюць рознымi рэчамi. Розныя тыпы будынкаў з’яўляюцца асновай архiтэктурнага асяроддзя Беларусi: iснавалi гаспадарчыя і жылыя пабудовы, абарончыя, культавыя (храми, касцелы). Так 10 ст. архiтэктура Кiеўскай Русi — першай дзяржавы ўсходнiх славян-была цалкам драўлянай. Пасля таго як кiеўскi князь Уладзiмiр у 988 р. прыняў нову дзяржаўную рэлiгiю — хрэсцiянства, у Кiеў прыбылi і першыя вiзантыйскiя дойлiды. Грэчаскiя дойлiды былi знакамiтымi ва ўсiм хрысцiянскiм свеце. Яни прынеслi на Русь сiстэму крыжова-купальнага храму. У годинник праўлення славутага князя Усяслава, празванага Чарадзеям (прыкладна памiж 1044 і 1066 рр.) була пабудавана Полацкая Сафiя. У Полацкай Сафii ўвасоблена моц і ўплывовасць Полацкага княства. як і Кiеўская, Полацкая Сафiя була галоўным грамадскiм будынкам у горадзе. Тут прымалi замежных паслоў, аб’яўлялi вайну і заключалi мiр, тут жа знаходзiлася князская скарбнiца і бiблiятэка. Назначэнне гэтага будынка паказвае пячатка горада із надпiсам: «Печаць Полачья і святої Сафii». Няўмольны годину не захаваў велiчнага храму. Сафiя шмат разоў перабудоўвалася і дайшла так нас, у выглядзе, набытым у 18 ст. Пекло першапачатковага будынка засталiся памуркi, рэшткi слупоў, часткi сцен, якiя ўвайшлi ў аб’емы храму ў 18 ст. «Полацкая Сафiя зроблена із тонкай, добра абпаленай, квадратнай, ярка-чырвонай цэглы таўшчыней 3−4 див. Така цэгла ў будаўнiчай лiтаратуры называецца плiнфай. У Беларусi плiнфа ўжывалася так канца 17 ст. Клалi яе ў муроўку на спецыяльнай рамчыне із вапны і дробнатоўчанай цэглы-цамянкi. Цамянка надавала трываласць і ружовы колір... «Зараз Сафiйскi сабор адноўлены і прыстасаваны пад канцэртную залі. У падземных стварэннях, дзе добра вiдаць муроўкi 11 ст., арганiзаваны археалагiчны музей.

У 12 ст. Полацк па-ранейшаму самы вялiкi і эканамiчна ўсталяваны горад на тэрыторыi Беларусi. Аднак узнiкаюць і развiваюцца новыя гарады, цэнтры невялiкiх, але й незалежных княстваў. Падзел Полацкай зямлi на асобныя невялiкiя княствы, аслабленне князскай улады, узрастанне ролi веча-усё гэта адбiлася на развiццi формаў будаўнiцтва. У ролi заказчыкаў цяпер ужо выступаюць не толькi князi, але й і духавенства. Патрабаваннi на Беларусi так царкоўных будынкаў таксама змянiлiся, бо палiтычныя мэты паступова саступаюць эканамiчным. Расце колькасць манастыроў, а замісць шматслуповых вялiкiх храмаў узводзяцца бажнiцы із шасцю апорнымi слупамi.

У першай палове 12 ст. у Полацку склалася самастойная архiтэктурная школа. Полацкiя дойлiды выпрацавалi палю будаўнiчую тэхнiку і форму будынка. Яна захавала старадаўнюю муроўку са «схаваным радам», хаця ўсе суседнiя княствы пекло яе того годину ужо адмовiлiся. Асноўныя рысы, выпрацаваныя полацкiмi дойлiдамi ўвасабляе помнiк у Полацку-Спаса-Прэабражэнская царква Ефрасiнеўскага манастыра, якi быў пабудаваны памiж 1128 і 1156 рр. дойлiдам iванам. iснуе павер’е, што сама Ефрасiння Полацкая, якаючи шмат зрабiла для развiцця пiсьменнасцi ў Полацку, і була iнiцыятарам будаўнiцтва гэтай царквы. Храм знаходзiцца на высокiм беразе ракi Палати. Пачатковы выгляд яго значна змянiўся пасля рамонту ў 19 ст. Храм травні невялiкiя памеры. Разам із полацкай архiтэктурнай школай iснавала iншая, больш прагрэсiўная па сваiм будынкам-гродзенская. Прыкладам роботи вучняў гэтай школи з’уляецца Каложская царква. Размясцiлася яна над Нёманам на высокiм пагорку. З даўнiх часоў гэта мясцовасць крейди назву Каложа. Згодна са старим паданнем «Князь Вiтаўт пасялiў тут палонных аднаго із прыгарадаў Пскова, якi называўся Каложай. «Няўмольны годину завдав значныя страти гэтаму ўнiкальнаму помнiку. У сярэдзiне 19 ст. бераг быў падмыты вадой і ўся паўднёвая сцяна, а із їй і частка усходняй абрынулiся ў Нёман. Будынак адносiцца так шасцiслупных храмаў крыжовакупальнай сiстэмы. Пры будаўнiцтве храму выкарыстоўвалася цэгла і плiнфа. Я лiчу, што цiкава будзе даведацца пра фасад царквы: паверхня сцен адпалявана рознакаляровымi камяннёвымi крыжамi. «Годинах здаецца, што сцени ўпрыгожаны каменнымi і керамiчнымi ўстойкамi цёплых колераў, зiхацяць каштоўнымi камянямi асаблiва пасля веснавога дажджу, калi ў сонечных праменнях на керамiчных плiнфах і валунах успыхваюць каляровыя вясёлкi. «Гродзенскiя майстри будавалi не толькi бажнiцы. Яни ўзвялi мураваны князскi палац, рэшткi якога захавалiся на Замкавай гары ў Гродне.

У 11−13 ст. у Цэнтральнай і Заходняй Еўропе, а таксама ў Скандынавii быў распаўсюджаны тып абаронных збудаванняў. Такiя вежы ў 13 ст. увайшлi ў абарончую сiстэму беларускiх гарадоў. Больш дасканаламу тыпу ўзбраення спрыялi складаныя ваенныя і палiтычныя абставiны. «З усiх старон накацiлася варожая навалу. Мангола-татарская арда, зруйнаваўшы многiя ўсходнеславянскiя княствы, закранула часткова і тэрыторыю Беларусi. Татарська арда ўдзельнiчала ў мiжусобных війнах і неодноразово iх бачылi пад сценамi Навагрудка. Яшчэ велика небяспека пагражала захаду і поўначы. На пачатку 13 ст. частку прыбалтыйскiх плямён і iх земляў захапiў Лiвонскi ордэн, і толькi перамога Аляксандра Неўскага прыпынiла яго экспансiю на ўсход. На колишніх прускiх землях стаў валадарыць Тэўтонскi ордэн-самы люті вораг слов’ян. «Усе гэта прымушала нашых продкаў удасканальваць абарончыя збудаваннi. Абарончыя вежы былi ўзведзены ў Бярэсце, Гароднi, Тураве і iнш. гарадах. Алі так нашых дзен дайшла толькi Камянецкая крэпасць. Яна знаходзiцца ў горадзе Камянцы Брэсцкай вобласцi і стаiць на высокiм беразе ракi Лясной. Складзена вежа із вялiка-памернай цэглы цёмна-чырвонага і жаўтаватага колеру, якаючи на адным із шырокiх бакоў травні барозны. Така цэгла ўжывалася на тэрыторыi Беларусi із 13 так канца 17 ст. і атрымала назву пальчатка. Пры яе будаўнiцтве дойлiды ўпершыню выкарысталi елементи цаглянай готыкi. Цяпер Камянецкая вежа ператворана ў фiлiал Брэсцкага краязнаўчага музею і стала месцам турысцкiх экскурсiй. У 14 ст. беларускiя землi разам із лiтоўскiмi і большай часткай украiнскiх увайшлi ў нову дзяржаву-ВКЛ. Утварэнне ВКЛ-вынiк унутранага сацыяльнаэканамiчнага і палiтычнага жыцця часткi заходнiх земляў Кiеўскай Русiбыло паскорана iншаземнай агрэсiяй. Толькi разам можна було адбiцца пекло крыжацкай і татарскай навали, захаваць палю незалежнасць, культуру і мову. З ростам эканамiчных адносiн памiж гарадамi ўмацоўваюцца і культурныя сувязi. Бязлiтасная, сацыяльная і нацыянальная барацьба, шматлiкiя війни зрабiлi вялiкi ўплыў на будаўнiцтва гарадоў і архiтэктуру наогул. Вялiкую ўвагу аддавалi будаўнiцтву гарадскiх вежаў, палацаў, абарончых храмаў. У гэты годину фармiруецца нова планiровачная структура гарадоў із дзвума адмiнiстратыйнымi цэнтрамi-замкам і вежай. Дарогi, якiя вялi так замку і рынкавай плошчы, з’яўляюцца асноўнымi, мiж iмi ўзнiкае вулiчная сітка із сваiм уласным рэльефам. Вялiкi поспех маюць прыватна-уласнiцкiя гарадыкрэпасцi (Несвiж, Быхаў). Пашырэнне будаўнiцтва вызывае ўзрост каменнай пабудовы ў гарадах (ратушы, цэхавыя дами, купецкiя і гасцiнныя двары). Таксама ў гэты годину на захадзе Беларусi пачалi ўставаць, нiбы з-пад зямлi, ганарлiвыя замкi. Адным із першых на Беларусi замкаў з’яўляецца Лiдскi, пабудаваны ў 30 рр. Єн у 15 ст. уяўляў моцную абарончую пабудову. Замкi такога тыпу былi шырока распаўсюджаны на тэрыторыi прыбалтыйскiх зямель. У 16 ст. у Беларусi назiраецца росквiт замкавай архiтэктуры. Гэта було выклiкана частымi набегамi крымскiх татар, магнацкiмi спрэчкамi, сялянскiмi паўстаннямi. Адно із мацнейшых абарончых збудаванняў гэтага часу-замак у мястэчку Мiр. Гэта квадратнае ў плані збудаванне із выступнымi па вуглах вежамi. Замак быў вельмi добра прыстасаваны так агнястрэльнай абароны. Яго муры мелi два ради байнiц, а вежы былi разлiчаны на стральбу цяжкiх грамат па паўночнай і заходняй сценах замку. Асновай абароны замку былi вежы, пабудаваныя дзеля таго, каб весцi прыцэльны флангавы агонь. У двары замку меркавалася пабудаваць двух-павярховы палац, але й будаўнiцтва так і був скончана. Чаму? Праворуч ў тым, што Мiрскi замак у адрозненнi пекло гарадскiх, дзяржаўных замкаў быў завісься годину уласнай маёмасцю князя iлiнiча, у яго не хапiла грошай і будаўнiцтва було спынена. У 1568 р. Мiрскi замак пераходзiць у рукi князеў Радзiвiлаў і тыя дабудоўваюць замак.

У пластычным афармленнi Мiрскага замку выкарыстаны самыя простыя, але й характэрныя для беларускай готыкi выяўленчыя сродкi: гатычная муроўка із мураванымi камянямi, падзел стін разнастайнымi па формі нiшамi, арнаментальныя цаляныя паясы. Вакол замку насипані земляныя вали, вакол якiх праходзiць вадзяны роў. На поўнач пекло валоў разбiваецца «iтальянскi сад», у якi можна було спусцiцца із другога паверха палаца на спецыяльным драўляным мастку.

Для культавай архiтэктуры Беларусi канца 15−16 ст. характэрны нові тып пабудоў-храмы, прыстасаваныя так абароны, якiя ўваходзiлi ў сiстэму гарадскiх умацаванняў цi былi асобнымi кропкамi абароны у вясковых ваколiцах. У гэты годину пашыраюцца мiжусобныя сутычкi памiж магнатамi, пекло якiх больш за ўсе цярпеў прості люд. Сховiшчам для яго звычайна станавiлася бажнiца, нярэдка адзiнае ў наваколлi мураванае збудаванне. У їй можна було схавацца і адбiцца пекло невялiкага атрада рабаўнiкоў, што спусташалi безабаронныя вёскi і мястэчкi. Пiсьмовыя крынiцы паведамляюць пра шматлiкiя храмы-крэпасцi ў розных мясцiнах. Агульныя рысы кампазiцыi гэтых храмаў- кампактнасць аб’ёму, высокi шчыпцовы дах, абарончыя вежы із байнiцамi і выразны падзел унутранай прасторы на абарончую і культавую часткi. Прыкладам такiх пабудоў з’яўляецца абарончая царква ў вёсцы Мураванка. Пабудавана Мураванка, як і шмат беларускiх храмаў у 16 ст. Яна травні чатыры парожныя вежы, арганiчна звязаныя із галоўным корпусам. Сцени храму, амаль двухметровай таўшчынi, праразаюць байнiцы. Мураванка травні абарончыя прыстасаваннi, яе аб’ёмная пабудова выглядае ўзнёслай, лёгкай, кампактнай. На даху царквы так нашых дзён захавалася чырвоная дахоўка. Падлога зроблена із тоўстай спецыяльнай цэглы-пiльчаткi.

Адным із першых будынкаў новай пабудоўкi трэба лiчыць замак Глебавiчоў ў Заслаўi.

Ен размешчаны до поўначы пекло горада і займае плошчу 200 на 100 м. Чатырохвугольны па плану, замак некалi аддзяляўся шырокiм і глыбокiм iрвом із вадой. Сiстэма сажалак значна ўзвышала ўзровень вады і фактычна ператварала замак ва ўмацаваны востраў. Замак зроблены із цэглы і каменняў. Даследчыкi мяркуюць, што замак шмат разоў сваiмi магутнымi сценамi ўкрываў Глебавiчоў пекло небяспекi. У сённяшнiя днi гэты замак з’яўляецца краяведчым музеям. Такiм чынам, ми бачым, што гiсторыя развiцця будаўнiцтва на тэрыторыi Беларусi із 9 ст. па 17 ст. вельмi насычаная і цiкавая. На шкода толькi, што толькi адзiнкi із магутных пабудоў дайшлi так сённяшнiх дзён. Алі ж пойдзем далечіней і даведаемся пра тое, як трапiла цагельнае рамяство на Беларусь.

II. У старажытнай цагельнi. 9−17 ст.

Шырокае мураванае будаўнiцтва патрабавала ўсё больш разнастайных будаўнiчых матэрыялаў і ў першую чаргу цэглы. як жа трапiла яна ў Беларусь?

Не адну тисячу гадоў налiчвае гiсторыя цагельнай справы. Зарадзiлася яна ў краiнах усходу, дзе був дастатковай колькасцi дрэва і каменняў, неабходных для ўзвядзення манументальных пабудоў. У Еўропе цэглу ўпершыню сталi вырабляць рымляне, але й яно стала ў iх галоўным будаўнiчым матэрыялам. У годинник сярэднявечча выраб цэглы ў Еўропе быў у заняпадзе. У Кiеўскую Русь цэгла трапiла разам із вiзантыйскiмi дойлiдамi ў першай палове 10 ст. і атрымала назву «плiнфа». Упершыню, як я ўжо казаў, плiнфа ўжыта ў муроўцы Полацкай Сафii. Потым мураваныя пабудовы із яе выкарыстаннем узводзяцца ў Полацку, Вiцебску, Гароднi, Тураве. У 12 ст. адначасова ўжывалася плiнфа двох памераў. Прычым адзiн із iх быў асноўным, а iншыя складалi 20−30 працэнтаў пекло агульнай колькасцi. Старажытную полацкую, вiцебскую і гародзенскую цэглу выраблялi ў спецыяльных формах із драўляным дном. Пра гэта сведчаць адбiткi дошак на глiне і спецыяльныя знакi, якiмi майстри пазначалi палю прадукцыю. Цiкава, што гародзенская форма плiнфы травні знакi толькi на тычках, а полацкая і вiцебская-на тычках і адным із шырокiх бакоў. Вiдаць, сярод цагельнiкаў былi пiсьменныя людзi, бо iх знакi маюць выгляд не толькi крыжоў, стрэлачак і iнш. геаметрычных знакаў, але й і розных лiтар. Абпальвалi плiнфу ў спецыяльных печах складзеных із цэглы. У інший палове 13 ст. плiнфу ў беларускiм манументальным будаўнiцтве змяняе буйнапамерная брусковая плiнфа. Зойдзем на хвiлiну ў майстэрню цагельнiка 15 ст. Гэта быў майстар, якому дапамагалi некалькi чалавек. Цэгла рабiлася на спецыяльным шырокiм драўляным стале. Форма ўяўляла сабою дзве збiтыя разам прамавугольныя драўляныя скрынкi, акаваныя жалезам і із ручкамi па баках. Цагельнiк запаўняў iхглiнай, потым запiхваў кавалачкi глiны ў куткi форми. а глiняныя рэшткi зграбаў рукою чи дошчачкай. Пекло пальцаў майстра на паверхнi цэглы годинах заставалiся неглыбокiя сляды. Набiтыя глiнай форми памочнiкi майстра пераносiлi на роўную пляцоўк у і асцярожна вытрасалi цэглу для прасушкi. Абпальвалi цэглу альбо ў полi, альбо ў печы. Падобным чынам выраблены і плiткi для падлогi.

З 13 па 18 ст. ужывалася і спецыяльная профiльная цэгла: стрэлападобнай форми, а таксама iнш. узораў. Найбольш пашыранымi спосабамi вырабу такий цэглы былi фармоўка і абсклюдаванне (абрэзка цэглы).

На буйнапамернай цэгле амаль заўжды адсутнiчаюць знакi, уласцiвыя плiнфе, але й клеймы і асаблiвыя меткiсустракаюцца на працягу 14−16 ст. Меткi вядомы на цэгле із Лiдскага і Мiрскага замкаў, а клеймы-на Мiрскай. Вельмi цiкавая цаглiна знойдзена ў Пiнску. Яе бакавыя гранi аздоблены рэльефным раслiнным арнаментам. Сiмволiка разнастайных выяў на старажытнай цэгле часта звязана із пэўнымi асаблiвасцямi цагельнай вытворчасцi і так канца не вытлумачана. як бачна, цагельная справа була вельмi распаўсюджана на тэрыторыi Беларусi. Цагельнi былi там, дзе нешта будавалася.

III. Станаўленне беларускага кафлярства. Гiсторыя кафлянай печы.

Ужо із 15 ст. жылыя памяшканнi замкаў і палацаў пачалi сцяпляць кафельнымi печамi. У iнвентарах 16−18 стст. згадваецца вялiкая колькасць печаў, аблямаваных кафляй. Першыя кафлi нагадвалi звычайныя гаршкi альбо невялiкiя макацеры, таму і атрымалi назву «гаршковыя». Ганчары выраблялi iх разам із кухонним цi сталовым посудам і нават спачатку мецiлi некаторыя екземпляри звычайнымi ганчарнымi клеймамi. На Білорусь кафлi трапiлi непасрэдна із Германii — радзiмы еўрапейскага кафлярства. Не выпадкова, што першыя вядомыя нам екземпляри знойдзены у князскiх харомах Полацка. Калi разглядаць эвалюцыю развiцця кафлi ми бачым, што у аснове стаiць проста гаршковая кафля. З годинах змянялася тэхналогiя будавання, змянялiся эканамiчныя ўмовы і патрэбы людзей, а разам із iмi змянялася і форма кафлi. iснуюць таксама пiсьмовыя крынiцы, якiя сведчаць, што ў пабудове Лiдскага замку шырока выкарыстоўвалася гаршковая кафля. З яе выраблялi глiнабiтныя печы, невысокiя скляненiстыя збудаваннi із асобнымi ўмараванымi ў iх ціла гаршковымi кафлямi. Паступова верхня частка кафлi (вусце), што нагадвае звычайны коло, пачынае набываць розныя формы: чатырохпялёсткавай, значна радзей трохпялёсткавай разеткi, потым квадрата, якi годинах, у 15 -пачатку 16 ст., закрываўся дэкаратыўнай, зробленай із глiны праразной рашоткай. Кавалкi такiх кафляў знойдзены ў Полацку. Пераход так кафлi із квадратним вусцем, якi адбыўся ў 15 ст., дазволiў рабiць кафляныя печы складанай канструкцыi, значна павялiчыць iх цеплааддачу за кошт павелiчэння цеплавой паверхнi печы. У канцы 15−16 ст. для аздаблення сталовага посуд пачынаюць ужываць зялёную палiву, якаючи адначасова выкарыстоўваецца і для пакрыцця плiнфы, што робiць яе елементам ва ўпрыгожаннi iнтэр’еру жылога дому.

У гэты годину біля самісіньких вялiкiх цэнтрах кафлянай вытворчасцi пачалi паступова пераходзiць так вырабу каробкавай кафлi, якаючи несла на палею вонкавай пласцiне якi-небудзь малюнак. Зноў-такi першыя каробкi знойдзены ў Полацку. Гэтыя кафлi непалiваныя, невялiкiх размераў, не маюць рамкi берегах. Алі трэба адзначыць, што працэс замяшчэння гаршковай кафлi на каробкавую адбываўся вельмi павольна. У сярэдзiне 15 ст. часта будавалiся камбiнавальныя печы, нiжнi паверх якiх складаўся із гаршковай кафлi, а верхнi-з каробкавай. Розвал такий печы знойдзены ў Мазырскiм Замку. Гаршковая кафля 15 ст. рабiлася на ганчарным коле, добра абпальвалася, крейди роўнае дінця і устойлiвыя прапорцыi. Форма вусця выглядала чатырохпалоскавай разеткай. У епоху адраджэння ганчары пакрываюць каробкавую кафлю палiвай. Така кафля карыстаецца вялiкiм попытам сярод гарадскога насельнiцтва. Кафляры наладжваюць сувязi із разьбярамi, заказваюць у iх драўляныя із малюнкам форми. Кафляная печ дасягае значных памераў і складваецца із розных вiдаў кафлi.

З’яўляецца сюжэтная кафля — гэта вынiк творчых «вандровак» беларускiх кафляроў у iталiю, Германiю і Чэхiю. У 16 ст. з’яўляецца «партрэтная» кафля із выявамi мужчыны (партрэт Васiля Цяпiнскага).

Крыху пазней ў 16 ст. з’явiўся нові, вельмi характэрны для беларускай кафлi малюнак. Немає такога населеннага пункту ў нашым краi, дзе б не ўжывалi кафлю із геаматрычным альбо раслiнным арнаментам. Шырока таксама ўжывалася геральдычная кафля із выявамi звяроў, мiфалагiчных iстот. Акрамя кафлi ми бачым гэты штрышок на каваных дзвярах Мiрскага замку, Сафiйскага сабора.

Новы штуршок у выпрацоўцы кафлi дало мураванае будаўнiцтва ў стылi барока, якое пашыраецца ў гарадах Беларусi. У гэты годину яно дасягае сваёй вышынi. Кафляныя печы сталi важливим елементам iнтэр’ера. Яни мелi складанапрафiляваную барочну форму, якаючи будавалася із розных вiдаў кафлi. Асаблiва багатымi і разнастайнымi былi арнаментальныя матывы. Для ранняга барока характэрна кафля із адбiткамi дат (Магiлёў, Мiнск) і выявамi чалавечага твару. Так нас дайшлi малюнкi праектаў печаў 17 ст. із кафлi, аздобленай раслiнным арнаментам. Два такiя малюнкi знойдзены ў замку Радзiвiлаў. У інший палове 17 ст. у беларускiм кафлярстве адбываюцца пэўныя змены. Знiкае рамка ў вузкай палосачнай кафлi. Больш простай становiцца канструкцыя самої печы. Яна становiцца прамавугольнай. Адметная рыса позняй барочнай кафлi-наяўнасць васьмiвугольнай чи авальнай рамкi на яе вонкавай пласцiне. У годину руска-польскай вайны (1654−1667 рр.), калi на тэрыторыi Беларусi разгарнулiся галоўныя ваенныя дзеяннi, попыт на кафлю часова знiкае, і многiя беларускiя кафляры перабралiся ў Расiю. Шмат помнiкаў було разбурана. Алі нягледзячы на перабудовы і на вялiкiя разбурэннi, кафлярства ўсё роўна засталося адной із найцiкавейшых распаўсюджаных галiн творчасцi беларускiх майстроў.

IV. Будаўнiчая арцель.

Разглядаючы шэдэўры мураванай архiтэктуры, мiжволi ўзнiкае пытанне: «А як практычна iшла будоўля? Хто абпальваў цэглу, рабiў вапну, цягаў і ўкладваў роўнымi радамi вялiзныя камянi? Колькi людзей удзельнiчала і хто iмi кiраваў? «Каб адказаць на ўсе гэтыя пытаннi, трэба звярнуцца так гiсторыi будаўнiчай справы і будаўнiчай тэхнiкi. На працягу амаль усяго сярэднявечча асноўная колькасць мураваных і драўляных збудаванняў на Беларусi ўзводзiлася мясцовымi рамеснiкамi, што ўваходзiлi ў склад будаўнiчых арцеляў. На тэрыторыi Беларусi мясцовыя самастойныя будаўнiчыя арцелi вядомы із 12 ст. iснавалi яни і пазней, у першай палове 20 ст. Звычайна арцель складалася із некалькiх дзесяткаў высокаквалiфiкаваных муляроў і некалькiх цесляроў, якiя падчас будаўнiцтва падмуркаў і дахаў рабiлi рыштаваннi, будаўнiчыя прылады, вокны і дзверы, а таксама майстроў па вырабе цэглы і нарыхтоўцы вапны. Майстры-цагельнiкi мецiлi палю прадукцыю спецыяльнымi знакамi, меткамi чи клеймамi. У 12 ст. iснавалi князская і манастырская арцелi. iмi кiравалi вопытныя майстри, якiя былi і праектантамi, і выканаўцамi адначасова. На тэрыторыi Беларусi ў гэты годину працавала некалькi будаўнiчых арцеляў. Полацкая зямля крейди дзве самастойныя арцелi-полацкую і вiцебскую. Полацкую заснавалi кiеўскiя майстри, якiя збудавалi вялiкi сабор Бельчыцкага манастыра. Зараз у Полацку вядома 10 архiтэктурных помнiкаў, створаных полацкай арцеллю. Вiцебскiя майстри ўзвялi Благавешчанскую царкву і асноўны аб’ём царквы ў Навагрудку. У канцы 12 ст. манументальнае будаўнiцтва ў Полацку ў сувязi із эканамiчнымi абставiнамi спынiлася. Полацкiя дойлiды заснавалi архiтэктурную школу ў Смаленску.

З чаго ж пачыналася будаўнiцтва? Спачатку выбiралi месца для пабудовы. Для храмаў звычайна падбiралi пагоркi, адкуль яго було б добра вiдаць здалёк, ужо на падыходзе до горада. Пачыналi будаўнiцтва ў дзень, прысвечаны таму святому, чыё iмя павiнен быў атрымаць будучы храм. На будаўнiчай пляцоўцы, недалёк пекло месца будоўлi, за рік-два так яе пачатку, рабалi яму, у якой гасiлi вапну. Такiя ями знойдзены пры розкопках у Мiнску. Калi вапна була гатова, із дапамогай шнура і мернага сажня вызначалi на зямлi план і пачыналi капаць ями пад падмуркi. Капалi зямлю драўлянымi рыдлёўкамi, краi якiх былi акаваны жалезам. Пакуль iшлi зямельныя роботи, на вазах падвозiлi камянi для падмуркаў, абпаленую цэглу, якую складалi штабялямi. Недалёка пекло цэглыляжалi шлiфаваныя камянi для аздобы фасадаў храму. Пасля таго, як былi выкапаны равы для падмуркаў, пачыналi будаваць. Цiкава, што пры пабудове Полацкай Сафii (11 ст.) насцiлы рыштаванняў клалiся на круглих жэрдках, а пачынаючы із 12 ст. толькi на прамавугольных брусах. Калi звярнуцца так малюнка, то можна ўбачыць і тэхналогiю будавання і матэрыялы, а таксама часткова прылады працы. Я лiчу, што трэба таксама адзначыць, што будаўнiцтва вялося толькi ў цёплы перыяд року. Храм узводзiлi прыкладна за два-тры гади. На зiму незакончаныя сцени пакрывалi тоўстым шаром вапнавай рамчыны і пакiдалi так вясны. Побач, як ми бачым, рамеснiкi абчэсваюць кавалкi колатага камення, выраблялi із iх блокi для пабудовы сцен. Пачынаючы із інший паловы 13 ст. на Беларусi акрамя культавых і грамадзянскiх будынкаў, як я ўжо гаварыў, із каменню і цэглы ўзводзяцца абарончыя збудаваннi — магутныя замкi і вежы. Пераход ла новай будаўнiчай тэхнiкi выклiкаў патрэбу ў прафесiйных дойлiдах, якiх нярэдка запрашалi із iншых краёў. У 16 ст. тэрыторыя Беларусi ўвайшла ў склад ВКЛ. З гэтых часоў так канца 13 ст. будаўнiчая тэхнiка Беларусi і Лiтвы знаходзiцца ў вельмi цесным кантакце і прынцыпова адзiная, бо арцелi вандравалi па ўсёй краiне без усялякiх абмежаванняў. У 14−17 ст. колькасць членаў будаўнiчых арцеляў павялiчылася. Напрыклад: «у 1497 р. на будаўнiцтве Вострай Брамы ў Вiльнi пад кiраўнiцтвам майстра працавала 16 майстроў-муляроў, 96 рамеснiкаў-памочнiкаў, 48 цесляроў, 300−400 дапаможных работнiкаў... «Цяжкiя будаўнiчыя роботи па старадаўняй звычцы праходзiлi пад музику. У гэты годину майстри, якiя выраблялi цэглу, а потым і плiткi для падлогi, выйшлi са складу будаўнiчых арцеляў, працавалi самастойна і прадавалi палю прадукцыю непасрэдна заказчыку. Акрамя вандроўных будаўнiчых арцеляў ствараюцца цэхi муляроў. Першыя цэхi вядомы із сярэдзiны 16 ст.. Цэхавыя рамеснiкi падзялялiся на майстроў, чаляднiкаў і вучняў. Тэрмiн навучання рамяству ў цесляроў працягваўся чатыры гады.

V. Тэхнiка кладкi старажытных дойлiдаў.

Узровень развiцця будаўнiчай тэхнiкi адлюстроўвае, як вядома, тэхнiка кладкi, якаючи з’яўляецца своеасаблiвай вiзiтнай карткай старажытных дойлiдаў. Са зменамi ў палiтычным плані краiны, із эканамiчным станам яе гаспадаркi, як ми ўжо адзначылi, вiдазмяняецца форма будаўнiцтва, а пекло гэтага змяняецца тэхнiка кладкi. Навогул тэхнiка кладкi залежыць пекло форми і памераў цэглы і каменю, а так сама пекло рамчыны, якую выкарыстоўваюць пры будаўнiцтве. На Беларусi, як лiчаць археолагi, iснуе тры вiда кладкi: змешаная (кладка із цэглы і камення), цагляная і кам’яна (із валуноў і кам’яних квадратаў). Першы манументальны помнiк — Полацкая Сафiя, пабудаваны тэхнiкай змешанай кладкi. Гэта кладка складаецца із шэрагу валуноў, якiя раздзяляюцца плiнфай, памеры якой вельмi блiзкi так квадрата. На гэтай тэхнiцы кладкi iснавала полацкая школа архiтэктуры. А інша, як ми ўжо гаварылi, гродзенская архiтэктурная школа распрацавала палю асабiстуютэхнiку кладкi. Даследчыкi называюць яе дэкаратыунай роўнапластовай кладкай. Чаму? Бо асноўная сцяна ўзвадзiлася із плiнфы, акрамя плiнфы ў кладку ўваходзiлi рознакаляровыя каменнi, кафлi, із якiх выкладалi розныя ўзоры. Гэтай тэхналогiяй кладкi пабудавана Барысаглебская царква. У інший палове 13 ст. у архiтэктуры Беларусi адбываецца карэнны пералом. Плiнфу змяняе вялiкая цэгла, якаючи нясе новыя тыпы кладак. Так, із інший паловы 13 ст. выкарыстоўваецца балтыйская кладка, для якой характэрна чаргаванне дзвух лажкоў і аднаго стусана. Тэхнiкай такий кладкi пабудавана Біла Вежа.

У інший палове 14 ст. балтыйскую кладку змянiла кладка, у якой у шкірним раду ў перамешку із стусаном пакладзены лажок. Гэтая кладка травні шэраг прывiлей перад балтыйскай, на што ўказваюць многiя даследчыкi. Яна не патрабавала пекло цэглы аднолькавых памераў і була даволi нескладаная па сваёй працы. Гатычная кладка характэрна для беларускiх помнiкаў інший паловы 14 ст. — сярэдзiны 16 ст.. Яна вызначалася тым, што чаргаванне лажкоў і тычкоў не заўсёды ўжываецца дакладна. Прыкладам гэтай тэхнiкi кладкi з’яўляецца iшкольдскi касцёл. А із інший паловы 16 ст. побач із гатычнай кладкай пачынае ўжывацца нова, у якой радий тычкоў чаргуецца із радам лажкоў, гэтая кладка була лёгкай, чым гатычная, і шырока выкарыстоўвалася пры будаўнiцтве будынкаў. У лiтаратуры яно атрымала назву рэнесанская. У 17 ст. у беларускiм дойлiдстве ўжывалася галандская кладка, для якой було характэрна чаргаванне радоў із адных тычкоў із радамi із адных лажкоў. Тэхнiкай такий кладкi була пабудавана Сынкавецкая царква і Мураванка. Трэба адзначыць, што правiльны малюнак кладкi 17 ст., асабiста гэта датычыцца крыжовай і галандскай кладкi, бадай нiколi не выконваўся, бо фасади будынкаў пакрывалi тынкоўкай. Гэта прывяло так выраджэння роўнапластовай кладкi, у якой нiякiх змен у чаргаваннi лажкоў і тычкоў був. Выконвалася яна із тонкай цэглы (4. 5−5. 5 див). Помнiкi новай магiлёўскай архiтэктурнай школи адраджаюць роўнапластовую кладку. Трэба таксама адзначыць, што ". .. развiццё будаўнiцтва на Беларусi супадае із развiццём будаўнiцтва ў Лiтве, таму што агульнасцю культурнага і эканамiчнага жыцця беларусаў і лiтоўцаў назiраецца на працягу некалькiх стагоддзяў. Найбольш поўныя сведкi аб гэтым у свiх роботах па гiсторыi будаўнiцтва і будаўнiчых матэрыялаў Лiтвы прыводзiць У. Левандаўскас. «.

Заключэнне Я раскрыў асаблiвасцi будавання на тэрыторыi Беларусi із 9 па 17 ст. Я разглядзеў эвалюцыю будаўнiчых матэрыялаў і тэхналогiю iх выраблення. Здаецца, я зрабiў агляд старажытнай цагельнi і тэхнiку кладкi старажытных дойлiдаў, расказаў гiсторыю кафлянай печы, а разам із тым і асвяцiў етапи станаўлення беларускага кафлярства, а таксама зрабiў агляд будаўнiчых арцеляў і закрануў iх дзейнасць. Я жадаю скончыць травня роботу, словамi Уладзiмiра Караткевiча:

"... Няма такий сiлы, каб придатна апець рукi тыя, што ствараюць шкло, чароўную керамiку і кафлi, непаўторную старадаўнюю скульптуру. і дойлiдства: вясёлку Каложы, пабудаваную са святла Камянецкую вежу суровыя камянi замкаў-i адметную тыпова беларускую готыку (Мiр і Заслаўль). і барока, пышнае, як лотас. і класiцызм. і непаўторнае драўлянае дойлiцтва, роўнага якому цяжка знайсцi. Тое, калi звычайная мужыцкая сякера паспрачацца із разцом Фiдзiя... Няма такий сiлы, каб забаранiць любiць. Пранiкнiцеся любоўю так маёй роднай Беларусi, людзi Велiчна і горда яна таго варта... «.

ЛІТАРАТУРА:

1. Дойлiдства на Беларусi. (А. М. Марцiшэнка, Л. І. Клiн).

2. Культура Беларусi. (П. Д. Луцiнец, А. А. Пшанюк).

3. Станаўленне беларускага кафлярства. (П. М. Адаменка).