Прыбытак ці ці ўратаванне душы? Крэдыт й ліхвярства ў Беларусі XVI—XVII стст

Прыбытак ці ці ўратаванне душы? Крэдыт й ліхвярства ў Беларусі XVI—XVII стст..

Марзалюк І.

Пазыка… Cлова гэтае трывожна гучыць для чалавека, котрі апынуўся ў складаным фінансавым становішчы. Сёння ў Беларусі паміж сабой «ваююць» дзве асноўныя форми «пазыкі» — юрыдычна аформлены крэдыт (пад працэнты, пад заклад уласнасці) ды «сяброўска-братэрска-суседская» беспрацэнтная пазыка. У апошнім выпадку грошы часцей за ўсё даюцца сваякам, сябрам пад «слова сумлення». Браць працэнты із радні, а тым больш натарыяльна афармляць умовы пазыкі, лічыцца на масавым узроўні благім тонах, сведчаннем асаблівай прагнасці таго, хто пазычае. Ці заўсёды була така? Паспрабуем распавесці пра крэдытныя рэаліі Беларусі XVI—XVII стст.

Як вядома, стаўленне так працы ў сярэднявеччы було дваістае. Неабходнасць працаваць — наступства першароднага граху. Абагачэнне й накапленне ёсць справа грахоўная. Багацце й маёмасць не могуць служыць толькі асабістаму ўзбагачэнню — чалавек мусіць мець роўна столькі ўласнасці, колькі неабходна для існавання. Тієї, хто шукае прыбытку, — грашыць. Навечна ў пекла трапяць тыя, хто, набыўшы вялікія ўласнасці пры жыцці, скарыстоўваў іх толькі для асабістага ўжытку, не дапамагаў бліжняму й тым парушаў найважнейшыя прынцыпы хрысціянскай этыкі. Запасіць багацце толькі для сябе — значыць жыць «свінскім» жыццём, прыпадабняцца так злачынцаў, яким няма спадзявання на Збаўленне.

Той, хто нажываецца на вічних й нязменных для ўсіх людзей каштоўнасцях, — найбольш підлі й агідны грэшнік, бо ён імкнецца атрымаць прыбытак із таго, што дадзена ўсім людзям богам бясплатна. Такім злачынцам, якому няма надзеі на збаўленне, з’яўляецца найперш ліхвяр — бо ён нажываецца на годині, котрі дадзены ўсім людзям як Божы дар. Ужо ў помніку XII ст. «Хаджэнне Багародзіцы па пакутах» адна із найстрашніших пакутаў на «тым» свеце чакае менавіта яго: І оувиде святая Богородиця моужа висящ за нозе. І чьрвье ядяхоу його. І въпроси ангела хто сь є. Що чи гріх сътворилъ є. І рече до неї архистратигъ. Сь є іже приклади имаше на злато своє дитинство та на сребро. І те на векы моучиться[1]. Незаконна нажытае багацце разглядаецца ў «Пролагу» як від рабунку, прысваення агульнай маёмасці: «мздоимец, резоимец, грошолюб і грабіжник» — чатыры коли калясніцы, якой кіруе вознік — Сатана. Ліхвяр не ведае літасці ані так кога із людзей, нават так сваіх блізкіх, ён самы небяспечны із всіх «драпежцаў».

Ён не травні аніякіх шанцаў на выратаванне, на ласку Божую, бо служыць Мамоне. Д’яблава вынаходніцтва — грошы — для яго самадастатковая й самакаштоўная вартасць.

Згодна із традыцыйнай царкоўнай дактрынай Госпад даў шэраг дабротаў всім людзям у вечнае карыстанне задарма: Двоякии промови заровно дав Бог всім людиною, внутрныи і зевнутрный: внутрный сут, розум і волю, которыи ся у самому посполитом прироженю чловечом найдуют. Зевнутрный, що у оздобе й у пожитках своїх під сенси людскии підпадають: тыи суть, небо, слонце, місяць, зірки, вогонь, въздоух, вода і Земля, і всі што колвек їсть у яких і: усе те заровно всім добротливый Бог дав: рівно все тое межу сини свої розделил: все тое однолко в оужитку своєму мают грішний як і справедливый[2] .

У «Дыёптры», выдадзенай у 1612 р. у Еўі, змешчана надзвычай выразная, характэрная для традыцыйнай праваслаўнай этыкі, характарыстыка ліхвяра: Лихоимец цей ж їсть идолослужитель не имет надбання в Царство Христа Бога. Ніхто є мучительнейшее у світі якоже лихоимец. Лихоимец любові не имат, матері алі братій не познавает, і «своїх одно з зовнішніми ставить: Нічтоже їсть зліший, паче лихоимца. Інші аще і ушкоджують собі, обаче інших некако обслуговують, лихоимец всіх загальне твердження шкодить, егда бо приховує хороша земленная наводить плодолетнюю убогість. Никтоже нищетою съгневаем їсть, якоже лихоимец, тієї сам їсть вина своєму окаянству. Лихоимец недостойний їсть съпребывания аггел небесних і творча людина земних, цього заради сподабается поховання Июды зрадника, іже бажання сребра, продав Ісуса Христа Спаса нашого. Лихоимец колись придбання, придбання віддається; преж ловатвы, оуловлен буває. Горить зде вогнем бажання; й тому горети имат вогнем геенским [3] .

У XVI ст. адбываюцца надзвычай сімптаматычныя змены ў стаўленні гарадскога насельніцтва й часткі шляхти так ліхвярства. Калі так XVI ст. гэтай самай «бруднай» для хрысціяніна справай займаліся толькі «жыды», то цяпер у іх з’яўляюцца шматлікія канкурэнты як у асяроддзі шляхоцтва, гэтак й хрысціянскага мяшчанства. Падкрэслім, што афіцыйнае стаўленне так ліхвярства й каталіцкага касцёлу, й праваслаўнай царквы ў гэты годину заставалася нязменным — гэты занятак трактаваўся як несумяшчальны із хрысціянскімі этычнымі нормамі. Алі факт застаецца фактам — менавіта ў тієї годину прага атрымання максімальнага прыбытку пекло «ліхвы» стала значна больш прыцягальнай ды прывабнай для заможнай часткі «пастви», чым страх перад адказнасцю за такія ўчынкі на тым свеце.

Змены ў стаўленні так ліхвы й ліхвярства ды спробы «рэабілітацыі» пазыкі із працэнтамі выразна прасочваюцца ў трактаце слыннага прафесара Віленскай акадэміі, украінца із паходжання, езуіта Марціна Сміглецкага. У прадмове так эканамічнага трактату «Аб ліхве…» (O lichwie…, 1596) Сміглецкі прызнаваў працэнты за пазыкі для капітальных укладанняў (ratio capitalis), а працэнты пекло спажывецкага крэдыту (ratio mutui) лічыў неабгрунтаванымі. Спасылаючыся ў якасці прыкладу на гандаль збожжам, Сміглецкі тлумачыў, у яким выпадку працэнт бывае ліхвярскім. Ліхва прысутнічае тады, калі пазычаецца пэўная колькасць дрэннага зерня, із мэтай, каб було вернута столькі ж добрага, але й ж добрае зерні каштуе больш за дрэннае. Аднак калі зерні адзычваецца тады, калі яно із «яўлялася больш танным, а вяртаецца, калі яно падаражэе, усё роўна трэба вярнуць тую ж колькасць. У гэтым выпадку Сміглецкі трымаўся аўтарытэту Фамы Аквінскага: паколькі годину не належыць чалавеку, то чалавек й не можа прадаць таго, чым не валодае [4] .

Цікавасць шляхти ВКЛ так крэдыту яскрава бачная ў яе проханні так манарху аб заснаванні пазыковага банку із прыбыткаў манетнага двара (1584 р.): люди, потробуючи пенезей, велику інтересу, — до цалого шеляга, а некоторыи й більшої, дають від копи на тыдзень (больш за 87% ў рік — І.М.) за чим сынове земські ку убоству приходять. Разам із гэтым, хадайнічаючы аб заснаванні банку, шляхта прасіла, каб пасля яго адкрыцця ніхто не наважваўся даваць грошы ў «ліхву», бо не толькі купці, пакінуўшы гандаль, займаюцца ліхвярствам, але й й деякі із стану рицерского, покинувши господарство пристойне, на лифу пенязи дають [5] .

Сміглецкі імкнуўся таксама абумовіць шэраг выпадкаў, калі атрыманне працэнту апраўдваецца й не лічыцца грэшным. Такімі выпадкамі ён лічыў рэнту із уласнай маёмасці, удзел у аперацыях купцоў, сам гандаль ды на гэта падобнае. Калі б крэдытор міг із прыбыткам скарыстацца із грошай, але й сябар ці хто-небудзь іншы просіць пазычыць, тады спагнанне працэнту апраўданаe, незалежна пекло мэты скарыстанай пазыкі. Сміглецкі рашуча апраўдвае й банкаўскі прыбытак. Апошні ён ахарактарызаваў як кампенсацыю банкіру за працу, як узнагароджанне пры пераводзе грошай із адной краіны ў іншую, бо ў такім выпадку купцю не трэба рызыкаваць й клапаціцца аб перавозе грошай. Езуіцкі прафесар нават прызнаваў прыбытак пекло абмену грошай! «Гэта не ёсць ліхвой, бо ліхва з’яўляецца, калі пазычаюць, а чи не абменьваюць» [6] .

Знаны гэбрайскі гісторык Бершадскі вельмі пераканаўча паказаў, што занятак гандлем й даванне грошай у «зростання» у шляхоцкім асяродзі ў XVI ст. быў звычайнай з’явай. Ліхвярства ўжо настолькі не супярэчыць шляхоцкай годнасці, што нават Статут 1588 р. не забараняе шляхце займацца гэтым заняткам! Гэтае права выразна сфармулявана ў 24-му артыкуле 3-га раздзелу Статуту «Про шляхті, які, маєтків свої попрадавши, лифою се бавять». Уставуем: естлибы який шляхтич именье своє продавши, в місці мешкаючи, із ліфи жив, уникаючи служби земське військове, такі предсе із суми своее пенежное вінні службу земську служити водле уфалы на він годину соймовое, під утраченьем всього добра своего[7]. як бачым, занятак шляхцічам ліхвярствам не цягне за сабою страти прыналежнасці так шляхоцкага стану. Ён толькі абавязаны, як й раней із маёнтку, несці земську ваенную службу.

Тыя самыя змены выразна прасочваюцца й ў бюргерскім асяроддзі. Паказальны прыклад Магілёва. Васіль Мялешка грунтоўна прааналізаваў умовы, на якіх выдаваліся грашовыя крэдыты для правядзення гандлёвых аперацыяў магілёўскім мяшчанам у XVI — першай палове XVII ст. Умовы крэдыту былі надзвычай разнастайныя. Большасць дакументаў сведчыць, што грошы браліся ў крэдыт не пад працэнты, але й такія ўмовы крэдыту распаўсюджваліся не так на вялікія суми, яни выдаваліся на непрацяглы годину. Зрэшты, нават у такіх выпадках абавязкова абумоўлівалася, што, калі грошы не вярталіся ў дамоўлены тэрмін, крэдытор меў права забраць тавар у вінаватага на гэтую суму за 50% яго коштів. Такі варыянт са «схаванай працэнтнай стаўкай» фармальна не канфліктаваў із традыцыйнай праваслаўнай й каталіцкай дактрынамі. Алі не былі рэдкімі й выпадкі, калі грошы даваліся пад працэнты. Мінімальная стаўка складала 6%, але й ў большасці выпадкаў даходзіла так 10−20%. Асабліва высокі працэнт выплочваўся пры кароткатэрміновых крэдытах. Сярод ліхвяроў ми сустракаем не толькі гэбраяў, але й й мяшчанаў-хрысціянаў й нават… праваслаўных святароў! Першая згадка пра ліхвярскую аперацыю паміж хрысціянамі датаваная 1578 р. Заможны магілёўскі праваслаўны святар-ліхвяр (!) Павло Пашкоўскі ў кошт кампенсацыі за пазычаныя ім 6 коп грошай літоўскіх магілёўцу Юрка Апанасавічу забраў у апошняга книжку Апостола… кгды гроші позычал, від кожне копи на тыден щодо шістьох гріш крейда ми дават, які гроші мені тую книжку дав, а истизны і тепер ще оддал[8]. Магілёвец Юрко Апанасавіч абавязаўся плаціць тата Пашкоўскаму за ўзятыя ў таго 6 коп грошай літоўскіх па 6 грошай у тыдзень. Працэнт у дадзеным выпадку велізарны, памеры яго дасягалі коштів пазыкі. Яшчэ большы працэнт, котрі значна перавышаў памеры пазыкі, атрымаў піп Узнясенскай царквы із магілёўскіх гандляроў мясам Івана й Тараса Крывошыных. Яни ўзялі ў яго крэдыт 26 коп грошай літоўскіх, за што абавязаліся штотыднёва ўносіць па 5 пенязяў у выглядзе працэнту. Аднак паколькі на працягу сямі гадоў яни не выконвалі сваіх абавязкаў, то святар-крэдытор патрабаваў праз суд виплати ўсёй суми ў памеры 116 коп й 24 грошаў літоўскіх[9]. Прыклады паказальныя й кажуць сам за сябе. Не толькі цывільныя, але й й святары ў гэты годину не грэбавалі даваць грошы ў «ліхву».

На пачатку XVIII ст. уніяцкая царква паспрабавала знайсці своеасаблівы кампраміс паміж катэгарычнай забаронай ліхвярства й натуральним імкненнем уласніка грошай атрымаць нейкую выгаду пекло пазычаных сродкаў. У новай кадыфікацыі царкоўнага права ўніяцкай царквы, выдадзенай у 1722 р., адразу пасля Замойскага сабору, прапаноўвалася наступнае рашэнне праблемы: Що належить сохранити в пожичаню? Відповідь: Хто пожичает, неспроможна лишку брати, може еднак від ста золотих пожичоных, золотих седм, взяти на рок, бо хотяй би пожичив, може собі людина заробити през Гандель, седм золотих, від ста золотих. Хто зась важил быся, більше брати, такий називається Лихвяром, не винен быти припущоный до Причастя, до Споведы, неспроможна ніхто быти, за його Тестаменте, і винен быти, ані у церкві, ані на цментаре погребенный[10] .

Актавыя кнігі XVII ст. фіксуюць яшчэ адну даволі нечаканую з’яву — манаскую уласнасць. Не царкоўную, а менавіта прыватную ўласнасць законнікаў й законніц. Ім належалі землі, крамы, яни праводзілі гандлёвыя аперацыі. Вельмі паказальны тастамант 1662 р. ігумена магілёўскага брацкага манастыра Іосіфа Гаўрылавіча Азаровіча. Азаровічы былі адным із найбагацейшых магілёўскіх мяшчанскіх родаў XVII ст. Сярод ягоных прадстаўнікоў шмат хто звязаў свій лёс із царкоўнай кар’ерай. Іосіф Гаўрылавіч, яго дзядзька Арсен й брат Філарэт, — усе сталі манахамі. Алі так самае смерці, не складаючы сану, захоўвалі ў прыватнай уласнасці нерухомасць, мелі крамы, давалі грошы ў крэдыт й атрымоўвалі прыбытак із гандлю[11] .

Надзвычай важливим фінансавым дакументам выглядае й тастамант уніяцкага мітрапаліта Антонія Сялявы, датаваны 1670 р. як вынікае із гэтай крыніцы, мітрапаліт не грэбаваў крэдытнымі аперацыямі. Прычым, ізноў-такі, грошы гэтыя былі не манастырскія, а яго ўласныя, прыватныя сродкі. Сялява завяшчае па двох сваіх векселях на Лазару Майсеевічу віленскім гэбраю, «фактары Яго каралеўскай Вялікасці, трыццаць тисяч злотих польскіх», на царкоўныя патрэбы. 20 тысячаў ён ахвяраваў менскаму жаночаму манастыру пры царкве Св. Духа, а таксама загадаў, каб «чынш» пекло гэтай суми памерам у 2 тысячы (пад гэтым эўфемізмам хаваюцца тыя самыя працэнты-ліхва) гэбраі ў пэўны тэрмін выплочвалі на жаночы манастыр. Рэшту суми — 10 тис. залатых, ён аддаваў на Святу Сафію Полацкую. Па другім векселі мітрапаліту быў вінен 10 тысячаў Стэфан Беліковіч, падваявода Віленскі. З гэтай суми Сялява падараваў тры тысячы пляменнікам Фёдару, Данілу й Івану, а 2 тысячы — пляменніцы Гальшцы, на пасаг. Яшчэ 2000 залатых було выдаткавана інший пляменніцы мітрапаліта, Тарэсе Дубянецкай, у полацкі жаночы манастыр пры царкве Святий Сафіі. Прычым грошы гэтыя мусілі быць адданыя «ў жыдоўскую сінагогу, каб штогадовы прыбытак із іх ішоў у манастыр"(!), на ўтрыманне яго пляменніцы так канца яе жыцця, а пасля яе смерці на тую ж суму павінна була быць прынята на яе месца, у манастыр, адна дзеўчына із яго сваякоў. Яшчэ дзве тысячы пайшло на ўнучак, «сірот пасля смерці шурына яго», нябожчыка Віславуха. Тисячу — братові Івану Сяляву й яго жонцы. Архіепіскапу полацкаму, у кошт кампенсацыі за палі пазыкі «на царкоўных полацкіх маетнасцях», на викуп гэтых царкоўных маёнткаў, Антоні Сялява пакінуў «дзве тысячы злотих із «пажыткам» (працэнтамі), пазычаных у яго Янушам Кішкам, ваяводам полацкім, котрі не аддаваў доўг й працэнты за 10 гадоў. «Чацвёртую суму травня, чатыры тысячы злотих, вінную мені па пазыцы (na oblig winn?), панам Марцыянам Валовічам, пісарам земскім Віленскім» мітрапаліт ахвяраваў «на царкву мінскую Святога Духа, дзе буду пахаваны"[12] .

Як бачым, рэальныя паводзіны ў штодзённым жыцці й царкоўныя максімы па гэтым пытанні выразна канфліктавалі паміж сабой. У смяротны грех упадалі й люд цывільны й святарства…

Асобна варта сказаць пра крэдытныя аперацыі беларускіх праваслаўных, рыма-каталіцкіх ды ўніяцкіх манастыроў - сапраўдных іпатэчных банкаў таго години! Яни паспяхова канкуравалі із гэбрайскімі ліхвярамі ў барацьбе за крэдытаванне шляхти ды магнатаў. Манастырскія крэдыты даваліся звычайна на ўмовах заставі маёнтку за выдаткаваную суму. Такім чынам фармальна знікалі прыкметы ліхвярства — працэнт «хаваўся». Алі ў выпадку нявыплаты ў тэрмін часткі суми із даўжніка спаганялі працэнты так суми ў якасці кампенсацыі. Сярод усходнебеларускіх праваслаўных манастыроў вылучаўся размахам сваіх крэдытных аперацыяў Куцеінскі праваслаўны брацкі манастыр. У 1637 р. куцеінскія манахі звярнуліся са скаргай на ўладальніцу маёнтку Аболле, шляхцянку Швяйкоўскую, якой яни пазычылі 15 тысячаў залатых. Апошняя абавязалася штогод выплочваць манастыру працэнты (!). Чарняцы скардзіліся на неотданье за рок пожитку і саме истизны півтори сотні золотих польських ды патрабавалі пекло уладальніцы, каб і пожиток, від тое суми приходячий, по шестидесят коп грошей литовських у кожний рок яна аддавала без прамаруджвання[13]. Манастыры паўстаюць са старонак суднових кніг як жорсткія, бязлітасныя крэдыторы, для якіх самае галоўнае — атрымаць максімальны прыбытак за ўкладзеныя грошы. У іх не выклікала сантыментаў разбурэнне ды галеча ўладанняў шляхти падчас крывавага «Патопу» XVII стагоддзя. Пра гэта красамоўна сведчыць суднова справа 1655 р. паміж законнікамі Кронскага манастыру ды спадкаемцамі Уладзіслава Францавіча Радзімінскага. Манастыр пазычыў апошнім 10 тис. залатых польскіх. Яни павінны былі штогод певную квоту, тобто за тысечу золотих польських їх милостей батьком законником кронским віддавати і платити; а гды в которм року той термін похибили тою пожитку не віддали, і не заплатили, теды заразом скоро по оминенью того терміну так саму тую ориинальную суму заплаціць. Манахі скардзіліся, што почавши в року минулому 1654 […] вони належитое від десяти тисячею золотих польських квоти, тисяча золотих, ані саме тое капітальне суми, також ані того особливого тысеча золотих на лист обликг винного, не віддали, і не заплатили. Спадкаемцы пратэставалі супраць няслушнасці крэдытораў, апелюючы так тієї акалічнасці, што манахі не хочуць звяртаць увагі на спусташэнне ды вынішчэнне іх зямлі праз Маскву[14] .

Не ўсялякая пазыка із лёгкасцю й ў акрэслены тэрмін вярталася так крэдытора — нават калі була належным чынам юрыдычна аформленая. Годинах пазыка не вярталася цэлае стагоддзе. У 1691 р. гетьман ВКЛ Казімір Сапега, як гаспадар Дуброўны, атрымаў пекло магілёўскага радцы Малчановіча стару пазыку Магілёва у 8 тис. польскіх залатых. У свій годину, пасля нападу Налівайкі у 1596 р. (!), магілёўцы пазычылі гэтыя грошы ў дубровенцаў для адбудовы гораду, але й ў тэрмін іх не аддалі. А аддаць грошы яни былі павінныя ў 1597 г…

Крыніцы сведчаць, што пазыкі сваякоў адзін аднаму, як правіла, натарыяльна афармляліся. Гэта характэрна й для шляхти, й для беларускіх месцічаў. Аднак былі выпадкі, калі даверлівыя бацькі, каб дапамагчы дзецям, без усялякіх папераў давалі ім грошы ў пазыку. На шкода, асобных із іх чакала чорная няўдзячнасць. У таку сітуацыю патрапіла й магілёўская мяшчанка Марына Васільева, якаючи пайшла ў 1673 р. скардзіцца ў магістрацкі суд на свайго сина Рыгора Васілевіча. У сина дрэнна ішоў гандаль, не хапалася грошай, каб развярнуцца. І вось ён прыходзіць так маці, якаючи із прыроджнанай міласці сваёй як маці так сина свайго, дае яму 100 коп грошаў літоўскіх. Алі шчасце не ўсміхаецца яму — й син ізноў звяртаецца за пазыкай так маці. Яна як маці синові свайму ў чэраве яе быўшаму…сабе сама збыўшы астатнія лахманы й запазычыўшы ў іншых людзей, дала яшчэ 70 коп грошаў літоўскіх. Грошы гэтыя былі шчаслівымі - справы ў сина хутка пайшлі на театральний лад, ён пачаў добра зарабляць, але й пра маці ды пра яе даўгі, у якія яно патрапіла праз яго, ён й чуць не хацеў. Спроба маці ў прысутнасці намесніка Спаскага манастыру айца Клімовіча прымусіць сина вярнуць грошы скончылася для яе надзвычай сумна. Син яе лжыў, сарамаціў словамі непрыстойнымі, неодноразово, не на два збіў, змардаваў[15]. Усё гэта й прымусіла маці шукаць праўду ў магістраце.

Якія высновы напрошваюцца із прыведзеных тут фактаў? Для беларускага месціча ды шляхціца XVI—XVII стст. у значна большай ступені, чым для паспалітых беларусаў нашага години, була характэрная рынкавая псіхалогія, псіхалогія людзей Новага Часу. Выдаткаванне грошай «напавер» в годину выглядала хутчэй анамаліяй, чым правілам. Гэта быў годину трыюмфу пісанага права й дакументу. Дакументальны крэдыт не толькі стымуляваў эканоміку, але й й выхоўваў чалавека новай, гарадской, еўрапейскай цывілізацыі - ашчаднага, із накіраванасцю так максімальнай выгады, а значыцца, й арыентаванага на эфектыўную эканоміку, прататыпа ўпэўненага ў сабе «сярэдняга класа». Прывід гуляў па Беларусі, прывід капіталізму, але й, на шкода, то й застаўся прывідам…

Список литературы

[1] Мильков У. У. Давньоруські апокрифи. Санкт-Петербург. 1999. З. 589.

[2] Євангеліє учителна албо казані кожну тиждень і свята урочистыи. Евье. 1616. Арк.23.

[3] Диоптра. Евье, 1612. Арк.103 адв, 104, 104 адв.

[4] Egidija Laumenskait?. Pinigai ir kainos // Lietuvos Did? iosios Kunigaik? tijos kult? ra. Tyrin? jimai ir vaizdai. Vilnius, 2001. P. 483−484.

[5] Бершадскій С.А. Литовські євреї. Історія їх юридичного й суспільного положення у Литві від Вітовта до Люблінської уніи. Спб., 1883. З. 290.

[6] Egidija Laumenskait?. Pinigai ir kainos P. 484—485.

[7] Статут Вялікага княства Літоўскага. Тэксты. Даведнік. Каментарыі. Мн., 1989. C.123.

[8] Мелешко У. І. Могилів в XVI — середині XVII в. Мн., 1988. C.136—137.

[9] Тамсама.

[10] Збори припадків стисле, і духовним особам потрібне. Супрасль, 18.I.1722. С. 125.

[11] НГАРБ. Ф. 1817. воп.1, адз. зах. 24. Актавая кніга Магілёўскага магістрата. 1662 р. Арк.652—654 адв.

[12] ИЮМ. Вітебськ, Вып.2. С.259—271.

[13] АВАК. Вільна, 1888. Т.15. С.2—3.

[14] Тамсама, С.84—88.

[15] НГАРБ. Ф. 1817, воп.1, адз. зах. 29. Актавая кніга Магілёўскага магістрата. 1673 р. Арок. 507.