Православие

Духоўнае й культурнае жыццё нашых продкаў цесна звязана са старадаўнімі вераваннямі й. культамі. Звесткі, сабраньія этнографамі, гісторыкамі, фалькларыстамі й іншымі даследчьікамі культури Беларусі, дазваляюць пад шаром позніх хрьісціянскіх уяўленняў адшукаць рэшткі язьгчніцкага светапогляду й магічна-абрадавай практыкi Язычніцтва (пекло царкоўнаславянскага «языцы «- народи, чужаземцы) — прыняты ў багаслоўі й ўмоўна ў гістарычнай літаратуры тэрмін, котрі абазначае старадаўнія вераванні й культьы што існавалі так пашырэння т. зв. «вышэйшых «рэлігій — хрысціянства, ісламу й інш. Язычніцтва — надзвычай шматгранная й разгалінаваная рэлігія. Яна ўключае ў сябе розныя ўяўленні, ідэалагічныя напластаванні розных гістарычньіх епох. Для далёкага нашага продка маланка азначала гнеў Перуна, набрыньвалі коцікі на вярбе — багіня вясны ўзялася за справу. Камяні пад сахой пасеяў чорт, у хаце гаспадарыў дамавік. Навокал чалавека дзейнічалі сілы, із якімі можна було жыць у згодзе, але й якіх трэба було слухацца, захоўваць табу, каб не парушаць згоду із навакольным светам.

З прыняццем хрысціянства разумовы, духоўны, рэлігійны стан грамадства зазнаў істотныя зменьі. Хрысціянства було варожым язычніцтву, як наогул варожыя рэлігійныя сістэмы, калі адны багі й святі не могуць саступіць месца іншьім. У адрозненне пекло Рымскай імперыі, хрысціянства на Старажытную Русь прыйшло ў гатовым выглядзе, із адшліфаванымі за дзевяць ста-годдзяў свайго існавання формуламі, са Старим й Новьім Запаветамі, із літаратурай айцоў царквы, культамі Хрьіста й Багародзіцьі, са ста-раславянскай мовай, прынесенай першымі місіянерамі із Візантыі. Пры ўсёй складанасці станаўлення ранняга хрысціянства ў Рымскай імперыі яно ўсё ж такі развівалася ў накірунку пекло нізоў так вярхоў, урада, элітьі. У славянскім грамадстве хрысціянства наладжвалася зверху — пекло эліты так народу, й гэтая процілегласць рэлігійных спадзя-ванняў стала істотнай. Хрысціянства Усходняй Рымскай імперьіі (як і Заходняй) так свай-го сцвярджэння ў ролі дзяржаўнай рэлігіі мляво працяглую барацьбу із язычніцтвам, перамагло яго й замацавала палю нялёгкую перамогу тым, што занесла ўсіх язьічніцкіх багоў у «буд «ябальскія спісы ». «Язьічніцкае «для хрьісціянства було сінонімам «варварскага ». Хрысціянства на Кіеўскую Русь прыйшло із Візантыі. Першая царква була пабудавана ў Кіеве, відавочна, яшчэ ў IX ст. Сучаснша Візантьійскага імператара Канстанціна Барвянароднага — руська княгіня Вольга — прыняла хрысціянства. А яе ўнук Уладзімір Святаславіч у 988 — 989 рр. пачаў хрышчэнне Русі. Неадкладна місіянеры, аб «яднаяыя із воінскімі аддзеламі, павялі хрыстовьія паходьі на язычніцтва па ўсіх старажытных землях. Гарячих Слідах за Кіевам прымусова падпадала гіад абрад хрышчэння насельніцтва двох іншьіх важливих цэнтраў — Полацка й Ноўгарада. А праз нейкі тэрмін — зусім чималі - «віра грэчаская «стала «верай рускай », сваёй, нібы прыроджанай, спрадвечнай. Алі што азначае — «стала »? Сапраўды не сама сабой, не чарадзействам, не цудам, а із дапамогай бізуна й перніка. Такі злом свядомасці, котрі патрабуе адмаў-лення пекло віри бацькоў й дзядоў, руйнавання старих духоўных каштоў-насцей, сам сабой адбывацца не можа. Заміна колишніх міфаў новьімі суправаджалася знішчэннем абаронцаў колишньої віри, гатовых адстойваць палі перакананні. Гэта знішчэнне прыняло форму дзяржаўнай палітыкі, було адной із паліцэйскіх функцый велікакняжацкай улады. Забаранялася стара й ўводзілася нова абраднасць; падлягалі забыццю імёны старих божастваў, месцы паганскіх маленняў разбураліся. Чым так моцна «паланіла хрысціянства палымяную язычніцкую душу князя Уладзіміра, зразумець не проста. Алі, прьіняўшы хрысціянства, Уладзімір стаў хрысціць кіеўскі народ й найперш знішчыў язычніцкіх багоў - Дажбога, Стрыбога, Сімаргла, Макошу, Перуна. Па яго загаду Перуна прывязалі так конскага хваста, падягнулі так Дняпра, й слугі князя па дарозе білі яго бізунамі. Потьім вярхоўнага бога скінулі ў раку. Людзі, якія верылі ў свайго бога, пла-калі, беглі за ім. Насуперак чаканням чараўнікоў, грім не грымнуў, маланкі ў Кіеў не ўдарылі. Князь Уладзімір застаўся жывы й бьіў здаровьі многія гади. Аднак, каб народ маўчаў, князь перад хрышчэннем аб «явіў: хто «не прыйдзе так Дняпра — вораг яму, Уладзіміру. Спрачацца із князем асмеліліся нямногія. Тыя ж, хто не асмеліўся, прыйшлі раніцай так дняпроўскага берага й па знаку прыбьіўшага разам із Уладзімірам мітрапаліта й пад пагрозай бізуноў княжацкай дружыны ўвайшлі ў ваду па шыю. Выйшлі із вады, атрымалі крыжык — й сталі хрысціянамі.

У Кіеве хрысціць народ було вельмі складана. Кіеў здаўна знаходзіўся ў цесых стасунках із Канстанцшопалем, й хрысціянства із яго храмамі й цырьімоніямі для многіх кіяўлян дзівам не ўяўлялася.

Пасля знішчэння Перуна ў Кіеве належала перамагчы язьгчніцтва ў іншых землях. Па водньім шляху адправіліся із Кіева із місіяй хрысціянізацыі грэчаскія й балгарскія святары, а із імі дзядзька князя Уладзіміра — Дабрыня із військам. Марілрут іх пралягаў праз Полацкае княства так Ноўгарада, й першым на іх шляху быў Тураў, дзе місіянерам аказалі ўпартае супраціўленне. Пра крывавае хрышчэнне тураўцаў сведчыць легенда аб чырвоных камянях, якія быццам б прыплылі па радэ ў горад, у чьім бясспрэчна чуецца памяць пра разню, якую абрушыў на мясцовых язьгчнікаў Дабрыня. Пазней, як паведамляе летапіс, людзі казалі, што Пуцята хрысціў агнём, а Дабрыня — м’ячем. і.

Пра тое, як распаўсюджвалася хрысціянства ў Полацкай зямлі, ми таксама травнем некаторыя звесткі. Прьшяўшы хрышчэнне, в жа рік Уладзімір успомніў аб сваёй страдіўшай ласку жонцы — Рагнедзе. Ён прыслаў у Ізяслаў, дзе жыла Рагнеда, сваіх пасланцоў, якія перадалі їй такія словы князя: «Цяпер, ахрышчаньі, я мушу мець адну жонку, якую ўзяў, хрысціянку, а ти вьіберы сабе чоловіка із маіх баяр, каго пажа-даеш ». Рагнеда адказала, што яно так гэтага години княгіня й не хоча зрабідца нявольніцай, але й хоча быць нявестай Хрыстоса й прыняць анёльскі вобраз пад імем Анастасіі. Для манахіні-княгiні быў пабудаваны манастыр, у яким яно пражыла некалькі гадоў так сваёй смерці ў 1000 г.

Калі із «явіліся першыя хрысціяне ў Полацкай зямлі, сказаць цяжка. Паводле падання,.ужо ў IX ст. тут бьілі хрысціяне. Яно знаходзідь сабе пацвярджэнне ў гістарьгчным матэрыяле. як вядома, землі Беларусі размяшчаліся на вялікім водньім шляху «із варагаў у грэкі «, па яким не толькі ішоў гандаль із Візантьіяй, але й й распаўсюджваліся хрысціянская віра й культура. Нова віра не прьійшла сюди як віра, усталяваная агнём й м’ячем. Праўда, бьіла й барацьба паміж святарамі новай віри й чараўнікамі, прыхільшкамі язычніцтва, але й ўсё ж такі хрысціянскія погляды пераймаліся, як й ўся культура, адносна мірньім шляхам. Яни вытіснулі із жьшдя грамадства старьія, язычнідкія погляды, часта зліваючыся із імі. Так, святі гграрок Ілья стаў падобны так Перуна. Язычніцтва ў асноўным заставалася бытавой рэлігіяй сялянства із яго натуральнай гаспадаркай, патрыярхальньш ладам жьіцця, поўным залежнасці пекло сіл прыроды. Гарадское супольнае жыццё, наадварот, схіляла так разумення й ўспрьіняцця палажэнняў хрысціянскай рэлігіі, яе сімволікі. Такім чынам, стваралася тое двухвер «е, якое існавала на тэрыторыі Беларусі із даўнейшых часоў й дазваляла сла-вянскаму язычніцтву мірна ўжьівадца із усходнім й заходнім хрысціянствам.

I сёння ў памяці народу жывуць розныя міфалагічныя ўяўленні аб паходжанні жывой й нежывой пры-роды (існаванне «таго світу », свят-каванне Дзядоў, Радаўніцы), апавядаюцца гісторьіі пра русалак, лесавікоў, чарцей, ведзьмаў. Існуюць разнастайныя замовы, праклёны, «засцерагальныя «дзеянні пекло стьіхійных нягод, сацы-яльных катаклізмаў. Працягваецца традьіцыя паважлівых адносін так агню, у фальклоры ўслаўляюода сонца, місяць, зоркі, дрэвы, рэкі й г. д. Захоўваюцца некаторыя абрадьі — гуканне вясыы, купал-ле, валачобніцтва, юр «еўскія й траецкія звьгчаі. Алі ўжо ўсе яни страцілі палю магічную сілу. Культура старажытных беларускіх зямель травні шмат агульпага із культурай іншых усходнеславянскіх народаў. Гэтае агульнае выяўляецца ў стылі, кампазіцыі, спосабе ўпрыгажэння арнаментам прадметаў прыкладнога мастацтва. Пры ўсёй агульнасці культури Старажытнай Русі на тэрыторыі сучаснай Беларусі яно крейди спецыфіку. Найбольш яскрава гэта выявілася ў матэрыяльнай й духоўнай культури Полацкай зямлі. У IX — ХІП стст. у Полацку квітнела высокая.-раннефеадальнаякуль-тура, развівалася пісьменства, вялося. летапісанне, шырока распаўсюджваліся рамёствьі - кавальскае, товелірнае, гарбарна-шавец-кае, дрэваапрацоўчае, кастарэзнае, ганчарнае. Полацк уплываў на гаспадарчае і культурнае развіццё суседніх неславянскіх народаў. Вышэйым візерункам старажытнарускай культури із «яўляецца манумен-тальная архітэктура. У Х.— «, ХШ стст. у архітэктуры Еўропы дамінаваў раманскі стыль, Грамадзянскія й культавыя раманскія пабудовы вызначаліся масіўнасцю, суровай манументальнасцю й крапасньімі рысамі. У муроўцы абавязкова ўжываўся абчэсаны й прыродны камінь, годинах разам із цэглай. рысы раманскага стылю ёсць у многіх помніках беларускага дойлідства.

До канцу Х ст. на Русі був каменна-цаглянага будаўніцтва. 3 прьшяццем хрысціянства бярэ пачатак узвядзенне манументальных культавых пабудоў. На пачатковым етапі рускія дойліды пераймалі візантыйскія архітэктурныя форми, потым іх пераасэнсавалі ў адпаведнасці са сваімі мастацкімі густамі, традыцыямі. Будаўніцтву сабораў на Русі надавалася дзяржаўнае й палітычнае значэнне. У сярэдзіне XI ст. у Полацку, гарячих слідах за Кіевам і Ноўгарадам, быў пабудаваны старажытнейшы із вядомьіх на тэрыторыі. Беларусі мураваны Сафійскі сабор. Ён меў шмат агульнага із наўгародскай Сафіяй. Будаўшчым матэрыялам былі плітачная цэгла й брукаваны камінь. План храму адрозніваецца строгай сшетрыяй. Унутраная прастора падзяля-лася 16 слупамі п’ять уздоўжных нефаў. Пасярэдзіне будынка змяш-чаўся галоўньі купав, вакол якога група. валася яшчэ 4 меншых. Сцени унутры сабора былі расшсаны фрэскамі й ўпрьггожаны мазаікай.

Хуткі зростання гарадоў, рамёстваў й гандлю, распаўсюджанне хрысціянства стварылі ўмовьі для далейшага развіцця мураванай архітэктуры. У XII ст. у Віцебску була пабудавана Благавеш-чанская царква (заста-діся руіньі). Яе рысы (незвычайная выцягну-тасць плану, 6 калон) нагадваюць заходнееўрапейскія базілікі. Пазней базілікі былі паўтораны ў пабудовах Полацка, Гродна, Сма-ленска. У XII — ХШ стст. у Полацку із «явіліся некалькі мураваных сабораў. Сярод іх — Спаскі, быў пабудаваны ў сярэдзіне XII ст. Непадалёк пекло Полацка, у Бельчьіцах, у XII ст. бьіў заснаваны манастыр. У ім було менш за 4 мураваныя саборы. Адзін із іх меў двух-скатны дах, на грэбені якога була выстаўлена драўляная галава, што сведчыць пра выкарыстанне ў мураванай архітэктуры традыцыйнага драўлянага дойлідства. Значнай своеасаблівасцю адрозніваюцца манументальныя збудаванш Гродна. У старажьітнарускі перыяд у горадзе було ўжо некалькі цагляных храмаў й грамадзянскіх збудаванняў. Най-больш яскравай рысай пабудоў Гро-дна була маляўнічасць афарм-лення фасадаў устаўкамі із каля-ровых шліфаваных валуноў. У ХП ст. былі пабудаваны Барысаглебская (Каложская) царква на ўскраіне старажытнага Гродна, Крапасныя вежы, Ніжняя царква на тэры-торыі Гродзенскага дзядзінца, царква ў Ваўкавыску, якія стварылі яскравую й самабытную гродзенскую архітэктурную школу. Спалучэнне чырвонага фону цаглянай кладкі із умураванымі рознакаляровымі керамічнымі пліткамі і паліраванымі камянямі надавала архітэктурным ансамблям Гродна маляўвічасць і непаўторнасць.

На тэрыторыі Беларусі вядома яшчэ адно збудаваннецарква ў Тураве, архітэктурныя форми й будаўнічая тэхніка якой дазваляюць датаваць яе сярэдзінай чи інший паловай ХП ст. Рэшткі яе, выяўленыя пры розкопках на Тураўскім гарадзішчы, даюць падставу меркаваць, што гэта быў шасціслуповы трохапсідны храм, котрі меў хори. Царква була збудавана із плінфы спосабам раўнаслойнай муроўкі на розчини із дамешкай цамянкі (дробна тоўчанай цэгльі). У XIII ст. умовы для манументальнага будаўшцтва на тэрыторыі Беларусі істотна змяніліся. У сувязі із драбленнем Поладкай зямлі на ўдзелы і палітычным аслабленнем самога Поладка тут практычна прыпыняецца манументальнае культавае будаўніцтва. Пачынаюць пераважаць абарончыя збудаванні, што звязана із узмацненнем ваеннай пагрозы із боці крыжакоў й татар. У апошняй чвэрці ХШ ст. у Камянцы (розжарюючи Брэста) була ўзведзена 30- метрова вежа абарончага значэння — Біла вежа, якаючи захавалася так нашага години. Кругла ў плані, яна травні 5 ярусаў із байніцамі на шкірним із іх. Ёсць звесткі пра тое, што такія вежы былі ў Гродне, Тураве, Новагародку і, магчыма, у Полацку. У заходніх землях Русі вышэйшага ўзроўню дасягнуў фрэскавы жываліс, котрі атрымаў самастойнае развіццё, увабраўшьі багатыя народныя традыцыі, лепшыя здабыткі візантыйскіх мастацкіх шкіл. Ён быў шырока выкарыстаны ў полацкіх Сафійскім й Спаскім саборах, у храмах Бельчыцкага манастыра, віцебскай Благавешчанскай.і гро-дзенскай цэрквах. Яго сюжэты — фігуры святих, ілюстрацыі так евангельскіх й біблейскіх сказанняў. Культура старажытных беларускіх зямель бярэ свій пачатак пекло вус-най народнай творчасці: песень, былін, легенд, прымавак, козак, плачаў- галаліэнняў, загадак. Асобнае месца ў вуснай творчасці належыць былінам. Іх гістарьічныя сюжэты часта ідуцs пекло рэальных падзей. Правобразам быліннага героя Вольгі Святаславіча стаў полацкі князь Усяслаў. У былінах пра Усяслава народ даў тлумачэнне падзеям 1068 р., звязаным із паўстаннем кіеўскіх нізоў, якія вызвалілі із няволі Усяслава й абвясцілі яго вялікім князем Русі. Былінная ацэнка Усяслава перагукаецца із тієї, якую яму дае аўтар «Слова пра паход Ігаравы ». Лёс гордай Рагнеды, дачкі полацкага князя Рагвалода, таксама стаў сю-жэтам для шэрага паданняў, бьілін й р. буд. Новим етапах у старажытнарускай культури стала 3 «яўленне пісьменства. 3 прыняццем хрысціянства Русь пазнаёмілася із культурнымі дасягненнямі развітых краін Еўропы й Усходу. Кніжная асвета заходніх зямель Русі пекло самага пачатку крейди хрысціянскую накіраванасць. Вакол царквы і манастыроў групаваліся тады адука-ваныя людзі. І так було не толькі на Полаччьіне, але й. й на Кіеўшчыне, у Заходняй Еўропе, Візантыі. Сталыя зносіны із Візантыяй узбагачалі старажытнарускую культуру. 3 грэчаскай мовы запазычаліся некаторьія словы (напрыклад, «зошит », «лампа »), рускім людзям даваліся грэчаскія імёньі - Андрэй, Аляксандр, Георгій, Софія…На Русі перакладаліся грэчаскія кнігі на рускую мову. Былі сярод іх сачыненні пра стварэнне світу, біблейскіх герояў, аб рымскіх палкаводцах, жыціі святих й р. буд. Так сярэдзіны XI ст. на Русі разам із перакладнымі кнігамі 3 «яўляюцца й арьггінальныя творы, у тым ліку й першыя летапiсы. У тієї годину у Заходняй Еўропе гістарычныя хронікі, царкоўныя й «іншыя кнігі пісаліся на незразумелай народу мови. На Русі кнігі адразу сталі пісаць на новай, гутарковай мови. Маюцца звесткі аб тым, што летапісы складаліся ў Полацку, Тураве, Новагародку. Рэлігійнымі й культурна-асветніцкімі цэнтрамі на Русі былі РЛ манастыры. У іх (ці пры іх) існавалі школи, шсаліся й перапісваліся квігі, групаваліся адукаваныя людзі. У некаторых гарадах пры саборах існавалі вялікія бібліятэкі. Летаіпісы паведамляюць аб такий бібліятэцы пры полацкім Сафійскім саборы. Вядома, што ўнучка полацкага князя Усяслава, Ефрасіння, перапісвала кнігі. Узорамі старажытных рукапісных кніг, знойдзеных на тэрыторыі Беларусі, із «яўляюцца: вядомае Тураўскае евангелле (XI ст.); Рэймскае евангелле (XI ст.), названае так па месцы знахо-джання ў муніцыпальнай бібліятэцы г. Рэймса ў Германіі; служэбнік Валаама Худынскага (канец XII — пачатак XIII ст.); Аршанскае еван-гелле (XIII ст.) і некаторыя іншыя. Асноўная частка старих рукапісных кніг загінула пры пажарах, була разрабавана ў перыяд міжусобных войнаў. Шмат помнікаў старажытнай культури, у тьім ліку кніг, було знішчана пазней езуітамі. 3 прадстаўнікоў кніжнай асветы старажытнага перыяду нашай гісторыі трэба адзначыць: у Смаленску — Клімента Смаляціча, у Ту-раве — Кірылу Тураўскага, у Полацку — князёўну Прадславу-Ефрасінню. Клімент Смаляціч жыў у першай палове XII ст. як паведамляе летапіс, гэта быў кніжнік, раўні якому був на ўсёй Русі. Жыў ён у манастыры, але й больш быў вучоным, чым манахам. У яго келлі побач із кнігамі Святога Шсання можна було знайсці й кнігі айцоў царквьі (так звалі багасловаў, якія сфармулявалі дагматыку, правілы богаслужэння, закони ўнутранага жыцця). 3 іх ён даведваўся пра антычньіх аўтараў: Гамера, Платона, Арыстоцеля. Паводле звестак, якія дайшлі так нас, Клімент быў вельмі працавітым аўтарам: ён напісаў шмат кніг, казанняў (пропаведзяў), пасланняў, тлумачэнняў. 3 всіх гэтых матэрыялаў так нашага години дайшло толькі адно пасланне, напісанае Кліментам смаленскаму святару фаме. Гэта пасланне травні вялікую каштоўнасць, таму што яно сведчыдь пра накірунак думак Клімента й яго сучаснікаў. Ми бачым, што грамадства таго години цікавілася навукова-рэлігійнымі пытаннямі Святога Пісання. Адны казалі, што разумець Біблію трэба так, як яна напісана, р. ДТ. літаральна, другія не задавальняліся такім тлумачэннем й даводзілі, што зразумець свяшчэнныя кнігі магчыма толькі із дапамогай свецкай навукі. Сам Клімент (із 1147 па 1154 р. із «яўляўся мітрапалітам кіеўскім), як гэта бачна па накірунку яго думкі, прытрышгіваўся апопшяга пункту гледжання. Кірыла Тураўскі — другі прадстаўнік асветы XII ст. -паходзіў із сям «і заможних гараджан. Вучылі яго грэкі. Потым ён стаў мавахам-пустэльнікам. Калі вызвалілася епіскапская кафедра ў Тураве, яго абралі епіскапам. Праваслаўная царква прылучыла Кірылу Тураўскага так ліку святьіх. Гэта быў не столькі кабінетны вучоны, колькі выдатны царкоўньі аратар. Імя яго сустракаем у агульных курсах рускай літаратуры старажытнага перыя-ду. Прамовы Кірылы ўяўляюць сабой візерунки царкоўнага красамоўства тато години. Яго казанні й павучаыні створаны на асновах ві.зантыйскай рыторыкі. Сучаснікі далі яму назву Златавуста (задоўга так Кірыльі жьіў выдатньі царкоўны аратар, адзін із айцоў усходняй (праваслаўнай) царквы Іаан (розжарюючи 350 — 407), якога за красамоўства назвалі Златавустам).

Прадслава-Ефрасіння, князёўна полацкая, таксама жыла ў XII ст. Яна була ўнучкай полацкага князя-чарадзея Усяслава. як алавядаюць паданні, яна сваёй прыгажосцю й розумам стаяла вышэй за ўсіх сваіх сучасніц. Жаніхі прасілі рукі князёўны, .але й яна адмаўлялася ісці заміж. Бацькі .хацелі аддаць яе заміж прымусам. Дазнаўшыся пра гэта, яно цішком пакінула рідну сям «ю і ўцякла ў жаночы манастыр, на чалі якога стаяла яе цётка. Бацькі прасілі яе вярнуцца дадому. Прадслава ж засталася ў манастьіры й праз некаторьі годину прыняла пострыг. Яшчэ ў домі бацькоў Прадслава любіла ў годину адпачынку чытаць кнігі, што ў тыя годинник було рэдкаіг із «явай у грамадстве. Прыняўшы манаства, яно стала працаваць над перапісваннем кніг. Вакол яе аб «ядноўваліся шматлікія паслядоўнікі асветы й кніжнасці. Манастыр, у яким жыла і працавала Прадслава-Ефрасіння, паступова стаў буйним рэлігійньім й культурньім цэнтрам, адкуль кнігі разыходзіліся па ўсіх заходніх землях Русі. У сталым узросце Прадслава здзейсніла паломніцтва ў Палесціну й Іерусалім. Там яна й памерла ў 1173 р. Мошчы Ефрасінні Поладкай знаходзяцца цяпер у Спаса-Ефрасіннеўскім манастыры, пабудаваным ёю (часткова захаваўся так нашых дзён). Шырокае развіццё на беларускіх землях атрымала прыкладное ма-стацтва. Нават звычайныя прадметы із дрэва, косці, гліны, металу ўпрыгожваліся разьбой, інкрустацыяй. Своеасаблівая ў гэтым сэнсе прыгажосць керамікі XI — XIII стст. У їй ми знойдзем яскравасці маляўнічых спалучэнняў эмалі, пераліваў сонечнага спектра шкла. Яе прыгажосць выяўлялася ў строгасці й стрыманасці каляровых гучанняў, у шурпатасці, аксамітнасці груба зробленай фактури. Трохі іншы характар мелі прадметы, прызначаныя для феадаль-най арыстакратыі, заможних гараджан. Яни часта ўпрыгожваліся выявамі фалтастычных звяроў й птушак, выкананымі ў асаблівай малеры- «звярыным стылі «. Любімымі сюжэтамі старажьітнарускага прьікладнога мастадтва былі геральдьічныя леви. Узорамі тонкай разьбы па каменю й косці із «яўляюпда шахматныя фігуркі, знойдзеныя ў Гродне і Ваўкавыску. Пра высокае мастацкае майстэрства тагачасных умельцаў гаворадь прадметы хрысціянскага культу. Сярод іх вылучаюцца найтанчэйшай мастацкай разьбой каменньія абразкі із шэрага шыферу, знойдзеньія ў годину раскопак на гарадзішчы Мінска ў 1957 р. Адзін із гэтьіх абразкоу вьіяўляе ўшанаваных у старажытнасці святих у поўны зростання із фігурай Хрыста ў верхняй частцы. Што так характарыстыкі выяўленьіх асоб, спосабу разьбы па каменю, вьіразу твараў, дык ва ўсіх выразна пра-яўляюцца асаблівасці народнага мастацтва із яго непасрэднай перада-чай навакольнага світу. Твары й аблічча святих у многім нагадваюць нам беларускіх сялян. Каштоўнасць абразкоў абумоўлена тым,. што ў дадзеным вьшадку ми травнем своеасаблівае зліццё майстэрства стварэння абразоў, запазычанага із Візантыі й паўднёваславянскіх краін, із прьізвычаенасцю й вопытам апрацоўкі дрэва й каменя, якаючи спрадвеку існавала сярод народу й паходзіла пекло перыяду першабытнага грамадства. Для стварэння прадметаў хатняга побыту, зброі, прьілад працы й ўпрыгажэнняў выкарыстоўваліся розныя метады: жалеза, броыза, медзь, срэбра, золата. Тэхніка іх апрацоўкі ў XI — XIII стст. дасягнула вьісокага ўзроўню. У беларускіх гарадах былі распаўсюджаны амаль усе вядомыя ў Еўропе тэхнічныя спосабы апрацоўкі металаў: плаўка, ліццё, коўка, залачэнне дроту, гравіраванне, упрыгожванне металічных вырабаў эмаллю, чарненнем. Помнікі прыкладнога мастацтва нешматлікія. Алі й тое невялікае, што захавалася так нашага години, сведчыць пра высокі ўзровень гэтага віду мастацтва ў нашых продкаў. Ми травнем на ўвазе найперш крыж Ефрасішгі Полацкай, створаны мясцовьш майстрам Лазарам Богшам у 1161 р. Крыж выконваў ролю каўчэга для захавання хрысціянскіх рэліквій. Яго асновай із «яўлялася кіпарысавае дрэва. Зверху й знізу дрэва заіфывалі залатыя пласціны (усяго 21), аздобяеныя каштоўньімі камянямі, арнаментальнымі кампазіцыямі й абразкамі, якія былі выка-ланьі ў тэхніцы перагародкавай эмалі. Па майстэрстве выканаяня твор Лазара Богшы не саступаў лепшым візантыйскім візерункам, вьірабленым у. гэтай найтанчэйшай тэхніцы. Шасціканцовы крыж меў вышіню розжарюючи 52, див, пасярэдзіне ў 5 квадратних падпісаных гнёздах знаходзуіся рэліквіі. Яго бакі бьілі абкладзеыы срэбнымі із пазалотаю пласцінамі, выкананымі ў тэхнiцы ціснення. Крьіж бьіў абведзеньі шнурком перлаў. Крыж Ефрасінні Полацкай із «яўляеода не толькі выдатньш творам дэкаратыўнапрыкладнога мастацтва, але й й каштоўным помнікам ста-ражытнабеларускага пісьменства. Зробленыя на крыжы надшсы ўмоўна падзяляюць на дзве часткі. У першай частцы паведамляецца аб годзе стварэння святыш, кошце матэрыялаў й працы, в іншої жа запісаны праклён таму, хто знясе крыж са Спаскай царквы, якой падаравала яго Ефрасіння. Няпросты лёс напаткаў крыж Ефрасінні Полацкай, шмат разоу змяняў ён уладальнікаў й месцазнаходжанне. Ужо на мяжы XIIXIII стст. яго вывезлі із Поладка смаленскія князі, у XVI ст. крыж ненадоўга трапіў у рукі маскоўскіх князёў, а затым захоўваўся ў Сафійскім саборы, котрі належаў уніятам. Пасля скасавання уыи ён бьіў вернуты ў Спаса-Ефрасіннеўскую царкву. 3 1929 р. крыж знаходзіўся ў Магілёўскім краязнаўчьім музеі. У гадьі Вялікай Аічыннай вайны крыж знік, й яго месцазнаходжанне ыевядома. У 90-а гади брэсцкім майстрам М. Кузьмічом бьіла зроблена дакладная копія гэтага крыжа. Такім чьшам, багатая, яскравая й шматгранная культура Беларусі ў IX — XIII стст. стаяла ў шэрагу перадавых культур свайго години, була часткай усходнеславянскаи культури. Яна посіла пануючае месца ў Вялікім княстве Літоўскім.