Cтиль вещания

Сярод даследчыкаў няма адзінства ў пытанні, што ўяўляе сабой рэпартаж. Адны лічаць, што гэта дынамічна напісаная інфармацыя, якаючи дае слухачу ўяўленне пра тую ці іншую падзею праз непасрэднае ўспыманне журналіста. Іншыя збліжаюць рэпартаж із карэспандэнцыяй. Думкі й ацэнкі розныя, таму што рэпартаж — не кансерватыўная форма. Ён знаходзіцца ў развіцці, й руху. Змяняюцца прыёмы, метады паднясення матэрыялу. Назіранні паказваюць, што рэпартаж здзяйсняе рух пекло інфармацыйнасці так сінтэтычнасці. Такім чынам, рэпартаж можна назваць жанрам, котрі спалучае ў сабе, із аднаго боці, сувору дакументальнасць й аб’ектыўнасць (гэта далучае яго так інфармацыйных жанраў), із другога боці, маляўнічасць й эмацыянальнасць, яркасць вобразаў, а гэта ўжо звязана із самай істотнай прыкметай жанру, якую называюць рэпартажнасцю ва ўласным сэнсе слова. Мэта радыёрэпартажуперанесці слухача на маесца падзеі. Алі падзеі баваюць розныя. Напрыклад, дэпутацкі семінар з’яўляецца падзеяй статычнай. Зрабіць слухача удзельнікам статычнай падзеі - значыць адштурхнуць яго пекло радыёпрыёмніку. Гаворачы пра рэпартаж, пад падзеяй трэба разумець дынамічны працэс. Толькі дынамічная падзея можа стаць падставай для стварэння рэпартажу. Жанр патрабуе пекло журналіста «акунуцца» у атмасферу падзеі й праз уласныя адчуванні данесці сутнасць таго, што адбываецца. Журналіст вядзе аповяд, ужываючы займеннік я й дзеясловы бачу, чую, знаходжуся. І гэтым усё сказана. Указанне години, калі адбылася падзея, апісанне яе акалічнасцей, розныя дэталі - усё гэта павінна быць не «прыблізна», а із абсалютнай дакладнасцю.

У сваёй курсавой я звяртаюся так вывучэння стылю рэпартажу, таму што гэты жанр найбольш прыбліжаны так азначэння «журналістыка». Ён вымагае заўсёды быць у віры падзей, ён — інфармацыя й адначасова экспрэсія. Тут можна цалкам рэалізаваць свій творчы патэнцыял. Рэпартажы ствараюць людзі із актыўнай жыццёвай пазіцыяй, яким уласціва заўсёды знаходзіць нешта новае, паведамляць пра гэта так і не перадасць ніхто іншы. Рэпартаж патрабуе выпрацоўкі індывідуальнага стылю, каб слухач хацеў слухаць менавіта твае рэпартажы.

Для таго, каб слухач міг адчуць усє нюанси журналісцкага твору, рэпартаж павінен быць напісаны зразумелай й яснай мовай. Для выпрацоўкі добрага стылю рэпарцёру небходны інтэлект, здольнасць кампанаваць дэталі й будаваць асацыятыўны шэраг. Акрамя таго, патрэбна практыка й ўменне выкарыстоўваць асноўныя прынцыпы, не кажучы пра любоў так мовы й веданне граматыкі. Гэтыя прынцыпы павінны глибока ўкараніцца й быць натурал нымі, каб праяўляцца ўжо рэфлектыўна, нават пад уціскам жорсткіх тэрмінаў й абставінаў.

Менавіта адпаведныя журналісцкія хвати дазваляюць найбольш трапна перадаць прысутнасць журналіста на падзеі. Адзін із такіх хватаў - выкарыстанне ў рэпартажы дэталяў й падрабязнасцяў. Дэталь, скарыстаная журналістам, можа надаць рэпартажу нагляднасць. Менавіта праз рэпарцёра слухач атрымлівае магчымасць уявіць сабе рэчы, якія апісваюцца журналістам, адчуць тэмбр й інтанацыі галасоў людзей. Спецыфіка рэпартажу праяўляюцца ў яго стылі. Нагляднасць рэпартажу абумоўлівае выбар стылістычных сродкаў. Эпітэты, параўнанні, матафары даюць журналісту магчымасць перадаць абставіны падзеі, намаляваць вобраз непасрэднага ўдзельніка працэсу, паказаць дэталь, якаючи журналіста ўразіла. У рэпартажы не трэба асцярожнічаць із выкарыстаннем прыметнікаў, чаго варта пазбягаць ў іншых жанрах. Стылістычныя сродкі рэпартажу павінны несці елементи эмацыйнасці. Журналіст можа дамагчыся эфекта прысутнасці толькі тады, калі здолее правільна абраць стылістычныя сродкі для выказвання сваіх эмоцый, адшукаўшы яркія й дакладныя эпіэты, трапныя параўнанні.

Рэпартаж разнастайны, сінтэтычны. Галоўнае заключаецца не ў вызначэнні жанравай прыналежнасці рэпартажу, а ў вывучэнні рэпартажу ва ўсім багацці яго жанравых разнавіднасцей, індывідуальных стылістычных манер, у даследаванні яго выяўленчых рэсурсаў. Вялікае значэнне для высвятлення прыроды й спецыфікі рэпартажу травні вывучэнне яго стылю. Тэрмін стыль таксама травні даволі шырокае тлумачэнне. Стыль з’яўляецца асноўным паняццем стылістыкі - раздзелу мовазнаўства, у яким вывучаюцца функцыянальныя стылі мовы й асаблівасці ўжывання ў іх моўных сродкаў. Функцыянальны стыль — гэта разнавіднасць маўлення, якаючи адрозніваецца сістэмай моўных сродкаў й абслугоўвае пэўную сферу дзейнасці чалавека: навуковую, грамадска-палітычную, мастацкую, бытавую. [14].

Калі кіравацца класіфікацыяй В.В.Вінаградава, то ў стылістыцы — «вялікай, мала даследаванай й нават выразна не аддзеленай пекло іншых філалагічных дысцыплін" — вылучаецца тры коли даследаванняў: стылістыка мовы, стылістыка маўлення й стылістыка мастацкай літаратуры. Вывучэнне рэпартажнага стылю адносіцца так стылістыкі маўлення. [10].

Перед стылістыкі маўлення выпадае завдання разабрацца ў тонкіх адрозненнях семантычнага й экспрэсіўна-стылістычнага характару паміж рознымі жанрамі й відамі вуснага й пісьмовага маўлення.

Такім чынам, стылістыка маўлення вывучае любыя ўстойлівыя форми, спосабы, прыёмы выкарыстання мовы ў вусным й пісьмовым маўленні, іншымі словамі, вывучае маўленчыя жанри, ці маўленчыя стылі, напрыклад, суднову прамову, газетны фейлетон, выступленне на мітынгу. Менавіта ў гэтым сэнсе ми говорым пра стыль рэпартажу. У самим агульным плані пад маўленчым стылем разумюць больш ці менш устойлівыя й традыцыйныя спосаб, манера выяўлення, агульнапрынятая маўленчая форма, спосабы аб’яднання маўленчых адзінак, пабудовы мовы. Таму, якімі б рознымі й непадобнымі адзін на аднага ані былі індывідуальныя манери радыёрэпарцёраў, у жанри рэпартажу абавязкова ёсць агульнае, устойлівае, пастаяннае. Гэтае тыповае й ўстойлівае й вывучае стылістыка маўлення.

Стылістыка маўлення павінна выпрацоўвааець палі метады аналізу. Пры гэтым ужо вылучаецца галоўны накірунак — максімальная ўвага так маўленчай структури жанру.

Стылістычны аналіз рэпартажу, як й іншых жанраў, павінен таксама ўключаць у сябе вывучэнне кампазіцыі, маўленчай пабудовы твораў, якаючи травні адносна ўстойлівы характар. Асобныя елементи маўлення часта маюць яскрава падкрэсленую стылістычную афарбоўку й прызначэнне.

Наше завдання — разгледзець стыль рэпартажу: выявіць агульныя кампазіцыйна стылістычная рысы жанру (незалежна пекло індывідуальнай манери журналіста, тэматыкі, зместу), назіранне за функцыянальным выкарыстаннем моўных адзінак, якія ствараюць жанр, вылучэнне тыповых асаблівасцей ў гэтым выкарыстанні, даследаванне маўленчай структури рэпартажу.

Рэпартажы бываюць падарожныя, прынагодныя, спартыўныя, ваенныя, судовыя й інш. Трэба памятаць, што калі аўэнтычны матэрыял спалучаееца із белетрыстыкай, а гэта дапушчальна, тады рэпартаж пачынае межаваць із формамі мастацкай літаратуры. Прыёмы апавядальнай прози ўжываліся й цяпер часта ўжываюцца тымі, хто дасканала валодае інструментарыем рэпарцёра.

Адным із важливих фактараў, ўто вызначаюць характар, стылістычную афарбоўку, з’яўляецца пазіцыя вытворцы маўлення. Вядома, што будь-яке маўленне травні свайго вытворцу, але й граматычныя форми, спосабы яго выяўлення абмежаваныя. То в беларускай мови маўленне можа весціся пекло 1-ї й 3-й асобы, але й фактычна прамоўца выступае заўсёды як 1-ша асоба, нават калі фармальна маўленне пабудавана ў 3-й асобе. Форма маўлення пекло 1-ї асобы больш натуральна, звычайная. І граматычна займеннік я — дамінуючая, зыходная форма. Усе астатнія ўласныя займеннікі функцыяніруюць й існуюць толькі ў сувязі із я й адносна я. Так, уласны займеннік 2-ї асобы адзіночнага ліку ти — называнне субяседніка гаворачым; ён — абазначэнне будь-який 3-й асобы (не я й не ти) пры звяртанні так слухача. Маўленне можа весціся пекло будь-який із трох граматычных асоб. Іх каардынацыя й складае аснову маўлення. Улічваючы дамінуючую ролю я (вытворцыы маўлення) у фарміраванні маўлення, можна пакласці гэтую прыкмету ў аснову класіфікацыі ці тыпалогіі маўлення, й вылучыць наступныя яе тыпы:

* І тып — маўленне вядзецца пекло першай асобы. Адбываецца супадзенне.

вытворцы маўлення із аўтарскім я. Такі тып выкарыстоўваеца ў размоўным стылі, лістах, дзённіках, часткова ў публіцыстыцы. ІІ тып — маўленне выдзецца пекло 3-й асобы: вытворца маўлення фармальна.

(але й не фактычна) не ўдзельнічае ў маўленні. Вытворца маўлення й граматычная катэгорыя не супадаюць;

* ІІІ тып — змешаны: маўленне адбываецца пекло 1-ї й 3-й асобы;

* IV тып — апавяданне адбываецца пекло імя 2-ї асобы.

У публіцыстыцы маўленне стылістычна адносна аднароднае — вядзецца галоўным чынам пекло 3-й асобы, але й я прысутнічае ў большай ці меншай ступені, у залежнасці пекло жанру, тэмы й іншых фактараў. Тая ці іншая щабель падкрэслівання аўтарскага я служыць спосабам зрабіць мову разнастайнай, змяняць яе эмацыянальны тонус, мадальнасць, гэта адзін із галоўных выяўленчых сродкаў. [14].

Рэпартаж належыць так ІІІ тыпу маўлення. Дта азначае, што аповяд у ім вядзецца пекло 3-й ці 1-ї асобы, але й фактычны вытворца маўлення вядомы — гэта аўтар, журналіст. У залежнасці пекло характару рэпартажу ён так ці інакш праяўляе сябе ў маўленні.

Сёння раніцай Мінск нагадвае хутчэй не святочны горад, а зону баявых дзеянняў ці стыхійнага бедства. Прспект Ф. Скарыны пекло цырка так плошчы Незалежнасці й прылеглыя так яго вуліцы перакрыты міліцэйскімі кардонамі. Прайсці можна толькі па спецыяльным пропуску. У метро на станцыях Купалаўская й Кастрычніцкая цягнікі не спыняюцца. Пасажыры вымушаны падымацца на паверхню, каб дабрацца ў іншы раён гораду. Я сам прабіраўся на плошчу Незалежнасці дварамі. На шляху пераадолеў некалькі платоў. А тым годинах на галоўнай плошчы краіны пачынаецца ўрачысты парад. Міністр абароны генерал А. Чумакоў далажыў Прэзідэнту, што яго падначаленыя так параду гатовыя. […] Пасля прамовы перад урадавай трыбунай праязджае баявая тэхніка. (Радыё «Свабода») У прыведзеным урыўку із рэпартажу пра пачатак святкавання ў горадзе добра падкрэсліваецца, што сам рэпарцёр знаходзіцца на месцы падзеі. Аўтар толькі фіксуе падзеі, не аналізуючы іх. Такі тып рэпартажу — аператыўны: рэпарцёр паслядоўна выкладае факти, убачанае й пачутае.

Сёння я рэпарцёра зрабілася амаль галоўнай стылёвай рысай жанру, вызначае й іншыя яго характарыстыкі. У чым жа спецыфіка рэпарцёрскага я як стылёвай асаблівасці рэпартажу?

Перш за ўсё, у параўнанні із белетрыстыкай, я рэпарцёра-журналіста — не літаратурная маска, не вобраз апавядальніка, не спосаб стылізацыі. Тут я аўтара, складальніка й расказчыка непасрэдна супадаюць, й гэта надае аповяду асаблівы дух публіцыстычнасці, відавочнасці й дакументальнасці таго, што адбываецца й апісваецца. Гэта не мастацкае апісанне, якое дапускае вигадку, зрух у годині, белетрызацыю, а дакладны, дакументальны аповяд. Аднак рэпарцёр не можа быць толькі бясстрасным назіральнікам, котрі халодным вокам фіксуе падзею. Традыцыйнае аўтарскае я журналіста, не прымаючага удзел у падзеі, саступае месца журналісту-удзельніку. Гэта дазваляе пашыраць рамкі рэпартажу, змяняць пункт гледжання, падаваць панараму падзеі як б знутры.

Разам із я журналіста ў рэпартаж уварваўся струмень публіцыстычнасці: непасрэдныя пачуцці, ўражанні, пераыванні назіральніка ці ўдзельніка, звязаныя із рэпартажным аповядам, ацэнкі, тлумачэнні, каментарыі - усё тое, што ў выніку стварае так кликані эфект прысутнасці.

Аднак й ўдзел в структури рэпартажу травні палі межы. Празмернасці ў выяўленні я супрацьстаіць іншая тэндэнцыятак дакументальнага, строга-факталагічнага выкладання зместу. Нельга адыходзіць убок пекло падзеі, не павінна быць чагосьці суб’ектыўнага, эмацыянальнага, прыватнага.

Такім чынам дзве тэндэнцыі, дзве плыні ствараюць у сваёй супярэчлівасці яркі шматпланавы стыль рэпартажу:

1. тэндэнцыя так строгай дакументальнасці, дакладным аднаўленні падзей;

2. тэндэнцыя так маляўнічага, эмацыянальнага выяўлення рэчаіснасці, імкнення.

журналіста адлюстраваць не толькі факт, але й й ўласныя адносіны так яго.

Шкірна із гэтых тэндэнцый вылучаецца із прыроды жанру, й суадносіны іх вельмі важныя. Пры неапраўданай перавазе адной із іх парушаецца гармонія цэлага, й тады ми атрымоўваем ухіл у бік залішняй сухасці ці памылковага прыхарошвання, белетрызацыі. Ідэал заключаецца ў суразмернасці гэтых тэндэнцый. [14].

Межы рэпартажу настолькі шырокія, што ён можа ўтрымліваць у сабе елементи інтэрв'ю, замалёўкі, карэспандэнцыі, выступлення. Гэта не з’яўляецца адхіленнем пекло норми, наадварот, дазваляе стварыць яркі, вобразны й ў тієї жа годину аб’ектыўны матэрыял. На шкода, беларускія журналісты, якія працуюць на нацыянальных каналах радыё, годинах злоўжываюць магчымасцю выкарыстання пэўнага жанру як елемента рэпартажу, й выдаюць за рэпартаж цэлую прамову якого-небудзь чыноўніка, папрацаваўшы на самай справе толькі над мантажом. Ми пагутарылі із вядучай інфармацыйных праграм Першага нацыянальнага каналу радыё «Радыёфакт» й «Пастфактум» Ганнай Курэйчык. Па яе словах, гэтая тэндэнцыя ўжо запавольваецца, але й некалькі рік таму звычайнай справай у «Радыёфакце» було наступнае. Вядучы гаворыць: «Пра нові праект дэпутатаў Ніжняй Палати слухайце ў рэпартажы нашага парламенцкага карэспандэнта …». Карэспандэнт прамовіць дзве-тры агульныя фрази, якія складаюцца із лічбаў й дат, пасля чаго ідзе стужка із запісам прамовы чыноўніка. Яна доўжыцца 5−6 хвілін. Рэпарцёр больш нічога не дадае, не каментыруе. А слухач застаецца сам насам із незразумелай яму інфармацыяй на незразумелай сухий канцылярскай мови. У такім выпадку журналіст не імкнуўся прытрымлівацца пэўнага стылю, ён увогуле адышоў убок пекло патрэб слухача сваёй праграмы. Варта було б прапусціць пачутае праз прызму сваёй палітычнай й сацыяльнай (ды й прафесійнай, нарэшце) свядомасці й, вылучыўшы галоўнае ў паведамленні парламентарыя, перадаць сваімі словамі складаную для непадрыхтаванага слухача інфармацыю.

Ганна Курэйчык дае слушную параду рэпарцёрам прыцягваць увагу досыць простим сродкам. Чалавека больш за ўсё цікавіць падзея, якаючи можа адбіцца на яго ўласным жыцці й дабрабыце. Таму важлива паказаць, якія наступствы будзе мець асабіста для яго падпісанне важнага дакумента. Напрыклад, калі скасуюцца кантракты із Іракам, то ў Беларусі падаражэе бензін ці Мінскі трактарны завод будзе выпускаць менш прадукцыі, што паўплывае на занятасць й зарплатню працоўных на гэтым прадпрыемстве. Тлумачэнне, менавіта тлумачэнне, а чи не каментарый павінна прысутнічаць у рэпартажы афіцыяльнага тыпу. Хаця каментарый ці ўласна журналіста, ці высокай асобы ў рэпартажы таксама будзе так месца, тым больш, што журналістыка можа й павінна быць заангажаванай. Гэты факт здымае патрабаванне наконт недапушчэння ўласнай думкі рэпарцёра ў аб’ектыўным матэрыяле.

Характэрныя рысы рэпартажу асабліва падкрэсліваюцца пры супастаўленні яго із іншымі жанрамі журналістыкі. Напрыклад, калі інфармацыйная замітка дае толькі паведамленне пра падзею, то нават самы кароткі рэпартаж — гэта абавязкова цэлая карціна падзеі, афарбаваная аўтарскімі эмоцыямі. Размоўна афарбаваныя словы й абароты ў аўтарскім маўленні - сведчанне прысутнасці аўтарскага я. Бо калі перад намі непросте й не ўскосна-простая мова, то размоўна афарбаваныя словы й выразы могуць належаць толькі апавядальніку. Таму размоўную лексіку, фразеалогію, сінтаксіс ахвотна выкарыстоўваюць рэпарцёры. Гэта адна із найлепшых крыніц выразных сродкаў публіцыстыкі.

Улічваючы вялікую стылествараючую ролю аўтарскага я ў складзе маўлення, варта падрабязней разгледзець форми аўтарскай мадальнасці, сродкі й спосабы выражэння аўтарскага я й іх уплыў на стылістычную манеру журналістаў.

Розныя форми выражэння аўтарскага я ствараюць шматгранныя стылістычныя адценні: велика ці меншая стрыманасць, строгасць выкладу, прастата, эмацыянальнасць, лірычнасць, публіцыстычнасць.

Так, выкарыстанне ўласнага займенніку 1-ї асобы адзіночнага ліку звязана із адкрытым, непасрэдным удзелам я ў маўленні, што нараджае звычайна такія якасці слова, як публіцыстычнасць, эмацыянальнасць, але й можа мець й нейтральні стылістычны характар звычайнага рэпарцёрскага я.

Форма ми, распаўсюджаная ў многіх жанрах й стылях, пераважна навуковых й афіцыйных, хаця й захоўвае аўтарскую мадальнасць, але й значна больш стрыманая, сувора й афіцыёзная, чым я, й сустракаецца ў асноўнам у рэпартажах інфармацыйна-дзелавога характару. [14] Ми знаходзімся ў Авальнай залі.

Аўтарская мадальнасць, нават калі яно ўскосна прысутнічае, іграе вядучую ролю ў фарміраванні стылю рэпартажу й з’яўляецца адной із асноўных прыкмет жанру.

Так форм аўтарскай мадальнасці шчыльна прымыкае й такі граматычны сродак, як «цяперашні рэпартажу». Ён, аднак, травні й самастойнае значэнне. Гэта таксама адна із рыс рэпартажу. Гэту своеасаблівую форму ўжывання цяперашняга години дзеяслова трэба адрозніваць пекло так званага цяперашняга актуальнага, чи цяперашняга гістарычнага. «Цяперашні рэпартажу» — гэта адно са значэнняў, адна із функцый шматпланавага цяперашняга години. З яго дапамогай рэпарцёр паведамляе аб тым, што непасрэдна адбываецца на яго вачах, сведкам чи ўдзельнікам чаго ён з’яўляецца ў гэты момант. Зразумела, што «цяперашні рэпартажу» амаль ва ўсіх рэпартажах чаргуецца із іншымі дзеяслоўнымі часавымі формамі. То в адступленні пекло галоўнай лініі развіцця тэмы традыцыйна ўжываецца прошлы годину дзеяслова, часцей закончанага трывання. Кампазіцыйная роля цяперашняга рэпартажу тлумачыца яго апісальнасцю й мадальнай афарбоўкай. У функцыі цяперашняга рэпартажу часта выступаюць намінатыўныя розповіді. [15] Порожня вуліца. Ля перавернутых машын — тры апаленыя цілі. Вакол раскіданыя рэчы й пабітае шкло. (Бел радыё).

Так назыўных (намінатыўных) адносяцца аднасастаўныя розповіді, якія сцвярджаюць наяўнасць, існаванне прадмета ці з’явы, званих галоўым членам розповіді.

Такі галоўны член часцей за ўсё выражаецца назоўным схилах назоўніка. Радзей у ролі галоўнага члена могуць выступаць займеннікі, лічэбнікі, колькасна-імнныя спалучэнні. Толькі некалькі лічбаў. Восемсот вучняў. Вось й яна.

Сродкам выражэння наяўнасці, існавання прадмета ці з’явы, пра якія гаворыцца ў назыўных розповідях, з’яўляецца асобая інтанацыя: розповіді звычайна вымаўляюцца запаволена, калі іх некалькі, то паміж імі робіцца працяглая паўза, лагічны націск падае на дзейнік. Назыўныя розповіді не маюць спецыяльных слоў ці форм слоў, якія выражаюць значэне години, але й тое, што ім супрацьпастаўляюцца двухсастаўныя розповіді са значэннем прошлага ці будучага години, сведчыць пра характэрны для іх цяперашні годину.

Лаканізм, пэўная адцягненасць й ў тієї жа годину вобразнасць, маляўнічасць — гэта складае стылістычную асаблівасць назыўных сказаў. Яни звычайна малююць толькі контури карціны, даючы тым самим слухачу свабоду ў яе дамалёўцы.

Ці не кожны трэці рэпартаж пачынаецца із замалёўкі (ці травні яе ў сваім складзе), у якой галоўная роля адводзіцца «цяперашняму рэпартажу». Гэты тэрмін быў уведзены А.В.Ісачэнкам й падкрэлівае цесную сувязь дадзенай часавай форми й жанру рэпартажу: у гэтай формі рэпарцёр, котрі каментыруе спартыўнае спаборніцтва па радыё, паведамляе пра тое, што адбываецца на яго вачах («м'яч пераходзіць так Х», «арбітр дае свісток» й г. д.). З «цяперашнім рэпартажу» звязана істотнае стылёвае адценне праўдзівасці аповяду, дакументальнасці, дакладнасці апісання. Неабходна падкрэсліць й тое, што гэты прыём дазваляе наблізіць дзеянне так слухача, перанесці яго ў тыя ж самыя абставіны, дзе быў сам аўтар. Ствараецца ілюзія, быццам слухач таксама прымаў ўдзел у тых падзеях, хаця й пасіўна. Звычайна «цяперашні рэпартажу» выкарыстоўваюць у апісаннях, пейзажних замалёўках. Апісальнасць гэтай форми тлумачыцца тым, што яна ў большай ступені падкрэслівае прыкмету, якасць, чым дзеянне. Кампазіцыйная роля тлумачыцца апісальнасцю й мадальнай афарбоўкай. [14].

Стылю рэпартажу адпавядае й лаканізм канструкцыі «назоўны ўяўлення». Яна.

вылучае ў свядомасці слухача толькі галоўныя дэталі, прыкметы, абставіны падзей. Сінтаксічная блізкасць гэтай канструкцыі «цяперашняму рэпартажу» заключаецца ў агульным функцыянальна блізкім часавым значэнні: «Цэнтральная прахадная маторнага заводу» — такі ж самы сэнс фрази «Ми знаходзімся на прахадной маторнага заводу».

Журналістыка цяпер, як й сацыяльна-палітычная сістэма грамадства, знаходзіцца на пераходным етапі. Выпрацоўваюцца новыя прынцыпы й патрабаванні так метадаў, зместу, кампазіцыі, афармлення журналіцкіх матэрыялаў. Замежныя калегі даюць паради журналістам Цэнтральнай й Усходняй Еўропы: стыль матэрыялаў для радыё адрозніваецца пекло стылю друкаваных сродкаў масавай інфармацыі. Вось некаторыя галоўныя адрозненні:

Тытулы (званні, пасады) звычайна папярэднічаюць імені й большасць із тых, каго згадваюць у эфірных навінах, трэба ідэнтыфікаваць. Калі ў надрукаваным артыкуле можна падаць «Уінстан Чэрчыль, былы прэм’ер-міністр», то радыёжурналісту трэба казаць «былы прэм’ер-міністр Уінстан Чэрчыль».

Пазбягайце абрэвіятур нават пры паўторным згадванні. У эфірным вышчанні могуць ужыцца толькі агульнавядомыя абрэвіятуры. Напрыклад, ААН — Арганізацыя Аб’яднаных Нацый.

Па магчымасці пазбягайце прамога цытавання. Калі толькі прамая цытата не з’яўляецца істотнай, лепш за ўсё ўжываць пераказ. Карыстацца прамымі цытатамі ў эфіры вельмі нязручна, бо складана ўказаць слухачу на пачатак й канец цытаты. Калі ж даводзіцца цытаваць, пазбягайце няўклюдных фраз «пачатак цытаты… канец цытаты», лепш ужывайце выразы «па яго словах», «як ён сказаў».

Спасылка на крыніцу павінна папярэднічаць цытаце. Слухач павінен ведаць, хто з’яўляецца аўтарам цытаты, перад тым як яе пачуе.

Не ўжывайце шмат знакаў прыпынку. Празмернае ўжыванне косак, працяжнікаў, косі із кропкай зусім не дапаможа дыктару.

Лічбы трэба акругляць. Журналісту газети трэба падаваць лічбы як мага дакладней але й ў эфіры 4 182 000 рублёў ператвараюцца ў «больш чым чатыры мільёны рублёў».

Пазбягайце займеннікаў. Калі ўсё ж даводзіцца імі карыстацца, не забывайце патлумачыць, так каго яни маюць дачыненне. Шмат займеннікаў у матэрыяле могуць ускладніць яго яснасць.

Карыстайцеся дзеясловамі ў цяперашнім годині, калі гэта так месца. Выкарастанне цяперашняга години («гаворыць» замест"сказаў") стварае ўражанне імгненнасці дзеяння.

Не стаўце залежныя розповіді перад галоўнымі. Напрыклад: «Зрабіўшы сёння першы крок у сваім Еўрапейскім турнэ, Прэзідэнт сказаў…» Такі оповідь можа вельмі забытаць слухача. Найлепшы варыянт — прості оповідь: дзейнік + выказнік + дапаўненне. Ці можна разбіць складаны оповідь на два простыя, калі хранаметраж матэрыяла дазваляе. [7].

У 50−60-я гади ХХ ст. радыёй тэлежурналісты выдзеліліся ў асобную катэгорыю. С.І.Ожагаў зусім правільна бачыў у іх працаўнікоў, якія займаюца журналістыкай, г. зн. літаратурна-публіцыстычнай дзейнасцю. А дзейнасць гэта шматгранная. Тут трэба не толькі напісаць штосьці й пакласці до столу рэдактара, але й й сабраць неабходны матэыял й аформіць яго пераважна як магнітафонны запіс, адрэдагаваць усё як травні быць. Акрамя таго, сучасныя журналісты часта выступаюць у ролі навукоўцаў-даследчыкаў ці следчых-крыміналістаў. Значыць, маўленне журналіста павінна быць найперш правільным й разнастайным, увогуле адпавядаць патрабаванням не толькі ўсіх камунікатыўных якасцей, але й й моўнага майстэрства.

Літаратурна-публіцыстычная дзейнасць патрабуе дасканалага валодання публіцыстычным стылем, яго падстылямі й жанрамі. А яни, як вядома, патрабуюць адпаведных моўных сродкаў. Так таго ж, паралельнае суіснаване беларускай й рускай моў набыло ў нашай краіне своеасаблівую сітуацыю. Таму праблемам культури маўленя журналістаў у апошнія дзесяцігоддзі надаецца пераступеннае значэнне, што адбілася й ў спецыяльным выданні «Культура мовы журналіста», якое ажыццяўяе выдавецтва «Універсітэцкае» праз кожныя два гади, пачынаючы із 1982 року. [17].

Аснова мовы й сродкаў, із якіх складаецца стыль рэпартажу — публіцыстычны стыль. Даўно заўвжана, што публіцыстычны стыль — гэта сінтэз навуковага й мастацкага стыляў. Таму кожны журналіст павінен усімі сваімі органамі пачуццяў адчуваць й адрозніваць функцыянальна-экспрэсіўную афарбоўку моўных сродкаў, камунікатыўную й эстэтычную, а таксама інфармацыйную й валюнтатыўную функцыі сучаснай беларускай мовы.

Усе літаратурна-публіцыстычныя творы павінны не толькі амаль фатаграфічна перадаваць факти рэчаіснасці, але й й выражаць патрэбную думку пра гэтыя факти, г. зн. аказваць уздзеянне на свядомасць слухача як аб’ектыўна, то й суб’ектыўна. Пазіцыя аўтара й так званае аўтарскае «я» не павінны стылізавацца, як у мастацкім стылі, пад штосьці чи кагосьці, а выражацца проста й адкрыта даступнымі й зразумелымі й адрасанту, й адрасату сродкамі ўздзеяння, якіх дастаткова травні ў сваім арсеналі наша публіцыстыка. [15] Вельмі важлива, каб кожны публіцыст, асабліва пачатковец, не заблытаўся ў жанравай стратыфікацыі сучаснай публіцыстыкі, міг разнастайваць й моўнымі, й пазамоўнымі сродкамі палі рэпартажы й інтэрв'ю, карэспандэнцыі й агляды. Сёння пекло журналіста патрабуецца выдатнае веданне всіх стыляў беларускай літаратурнай мовы. Значыць, журналіст, акрамя ўсяго, павінен быць выдатным стылістам. як лічыць М. В. Абабурка, значную дапамогу журналістам могуць аказаць наступныя патрабаванні культури маўлення:

* вартасць й каштоўнасць інфрмацыі, афармленне яе паводле ўсіх законаў.

сучаснага беларускага мыслення й маўлення;

* адпаведнасць зместу маўлення рэчаіснасці, дакументалізм яго;

* аптымальнасць змястоўнай паўнаты й лаканічнасць у адпаведнасці із умовамі.

камунікацыі;

* аб’ектыўная абумоўленасць сэнсавых й эмацыянальных сродкаў;

* кампазіцыя ў адпаведнасці із жанрам, асаблівасцямі камунікацыі;

* стылістычна-моўная вытрыманасць. [1].

Своеасаблівасць публіцыстычнага стылю вызначаецца ў першую чаргу спецыфікай.

публіцыстычнай форми адлюстравання рэчаіснасці, якаючи спалучае сістэму разгорнутых доказаў, што дзейнічаюць на розум чытачоў й слухачоў строгай лагічнасцю думкі й на іх пачуцці - эмацыянальнага выкладу. У публіцыстычным стылі, такім чынам, спалучаюцца дзве важныя функцыі мовы — інфармацыйная (перадача грамадскай інфармацыі) й экспрэсіўная (уздзеянне на вядомасць людзей).гэтыя функцыі ўзаемазвязаныя, неаддзельныя адна пекло інший. Таму публіцыстычным стылем карытаюцца тады, калі неабходна перадаць пэўную інфармацыю й адначасова аказаць уздзеянне на адрасата, пераканаць яго ў чым-небудзь, выклікаць цікавасць так канкрэтных ідэй, поглядаў, заахвоціць так пэўных дзеянняў й ўчынкаў. Публіцыстыка атрымала назву «летапісу сучаснасці», таму што яно асвятляе саvыя важныя праблемы грамадства — палітычныя, сацыяльныя, бытавыя, філасофскія й інш. Тэматычны дыяпазон публіцыстыкі вельмі шырокі, ён вызначаецца таксама багаццем жанравых форм адлюстравання рэчаіснасці. Вылучаюцца тры катэгорыі публіцыстычных жанраў:

* інфармацыйныя (замітка, рэпартаж, справаздача, інтэрв'ю, хроніка, агляд);

* аналітычныя (артыкул, карэспандэнцыя, каментарфй, рэцэнзія, агляд);

* мастацка-публіцыстычныя (нарыс, эсэ, фейлетон, памфлет).

Наше завдання — разгледзець функцыянаванне рэпартажа на радыё, а таксама.

вызначыць стылістычныя сродкі й прыёмы, із якіх ён павінен складацца.

як вышэй ужо адзначана, рэпартаж адносіцца так інфармацыйных жанраў публіцыстычнага стылю. Яго асноўная мэта — аператыўна, дакладна й выразна паведаміць пра што-небудзь значнае й цікавае. Рэпартаж дае магчымасць слухачу як б самому, на палі ўласныя вочы ўбачыць тое, аб чым расказвае журналіст. Звычайна ў рэпартажы паведамляецца пра тыя падзеі, сведкам якіх быў сам аўтар.

Тыповымі рысамі публіцыстычнага стылю з’яўляюцца эмацыянальнасць, ацэначнасць, вобразнасць, пабуджальнасць.

Яскрава эмацыянальна-экспрэсіўная афарбоўка публіцыстычных твораў тлумачыцца тым, што аўтар, перадаючы інфармацыю, выражае палі адносіны так яе. Прычым пазіцыя аўтара-публіцыста ў адрозненні, напрыклад, пекло пазіцыі аўтара мастацкага твора выражаецца звычайна прама й адкрыта, што часта й абумоўлівае агітацыйны, пабуджальны характар публіцыстыкі.

Асноўныя рысы публіцыстычнага стылю выяўляюцца із дапамогай розных моўных сродкаў. Тут шырока выкарыстоўваецца грамадска-палітычная лексіка й фразеалогія (грамадзянін, канстытуцыя, суверэнітэт, дэпутат, міждзяржаўнае пагадненне, скарачэнне узбраенняў, канферэцыя, парламенцкія выбары й г. д.); словы, якія набываюць прымету публіцыстычнасці толькі пры ўжыванні ў пераносным значэнні (школа выжывання, працоўная вахта, палітычная гульня, атмасфера даверу, сустрэча на ўзроўні паслоў й інш.); стылёва афарбаваныя словы са станоўчай й адмоўнай ацэнкай (працаўнік, перадавік, міласэрнасць, дабрабыт, расіст, экстрэміст, мешчанін й інш.).

як й ў мастацкай літаратуры, у публіцыстыцы шырока выкарыстоўваюцца метафары, эпітэты, параўнанні й іншыя стежки. У рамках кожнага стылю метафры трансфармуюцца, відазмяняюцца ў адпаведнасці із унутрыстылявымі фактарамі й патрэбамі. Публіцыстычнай метафары характэрна яскрава выражаная ацэначнасць, станоўчая чи адмоўная. У рэпартажы метафарызуюцца, як правіла, паняцці, важныя ў ідэалагічных, эканамічных й іншых адносінах: чорнае золата, хліб прамысловасці, блакітныя артэрыі. У гэтых й аналагічных выпадках заміна прамых найменняў экспрэсіўнымі травні пазітыўна-ацэначны характар, падкрэслівае важнасць метафарызуемых паняццяў.

Матэрыялы для метафар у рэпартажы бяруцца звычайна із галін, што карыстаюцца грамадскім аўтарытэтам, напрыклад, актывізацыя ў 60-та гади метафар на касмічныя тэмы. Прадуктыўна метафарызацыя ваенных, спартыўнах тэрмінаў; у апошні годину шырока метафарызуюцца навукова-тэхнічныя тэрміны: патэнцыял, інтэграл, дыяпазон й інш.

Сталі актыўна ўжывацца такія словы інтэрнацыянальнай палітычнай лексікі, як парламент, электарат, інаугурацыя, спікер, імпічмент, легітымны, рэйтынг, кансенсус, эксклюзіўны, карупцыя, прэзентацыя. Аднак менавіта така лексіка патрабуе дакладнасці словаўжывання, адпаведнасці слова значэнню. Некаторыя із такіх слоў з’яўляюцца врварызмамі - словамі, якія ўласцівыя толькі рэаліям тієї краіны, адкуль яни прыйшлі так нас. Неахайнае выкарыстанне нашымі журналістамі «імпартных» слоў паратварае беларускую мову ў своеасаблівае эсперанта. Напрыклад, слова імпічмент міг би быць лёгка замінені ў розных выпадках выразамі накшталт: адхіленне пекло улады, ініцыяваць працэс недаверу, судовы працэс над прэзідэнтам, абвінавачванне ў злачынстве й г. д.

Калі паглядзець у тлумачальны аднамоўны слоўнік англійскай мовы, то адразу стані зразумела, што паводле азначэння гэтага паняцця пры перадачы адпаведнай журналісцкай інфармацыі не абысціся без узгадкі наступнага:

1. папярэдняе дасудовае абвінавачванне;

2. афіцыйнай асобы, што займае дзяржаўную пасаду;

3. у годину выканання афіцыйных абавязкаў;

4. пры далейшым судновим разглядзе ў Кангрэсе ці іншай дзяржаўнай судовай.

установе. [11].

Для эканоміі години й месца мэтазгодна карыстацца тэрмінам імпічмент, гаворачы пра ЗША. Алі зусім недапушчальна ўжываць яго ў адносінах так Беларусі ці Расіі. Тут зцсім іншыя рэаліі.

Стыль рэпартажу хутка засвоіў новыя словы й словазлучэнні, якія адлюстроўваюць сацыяльныя й палітычныя працэсы ў грамадстве: фінансавае аздараўленне, альтэрнатыўныя выбары, новае палітычнае мысленне й інш.

Значна папоўніўся слоўнік навуковай тэрміналогіі: Інтэрнэт, прынтэр, віртуальны світло, стагнацыя, холдынг, дылер, інвестыцыя, спонсар й інш. Тут таксама існуе небяспека забруджвання мовы іншамоўнымі словамі, в тієї годину як можна лёгка знайсці адпаведнікі ў беларускай мови. Напрыклад, рэпарцёры асабліва ўпадабалі слова хай-тек (скарочана пекло анг. high technology — «висока тэхналогія»). Чаму ж й па-беларуску не вымаўляць «высокія тэхналогіі?» Далёка не ўсе слухачы радыё валодаюць англійскай мовай, ды яшчэ на такім узроўні, каб лёгка ўжываць запазычаную лексіку ў кантэсце ўласнага маўлення.

Галоўная ўвага павінна быць скіравана на тое, каб высветліць, наколькі выкарыстаннне тых ці іншых вобразных сродкаў мовы ў рэпартажы апраўдана зместам й разнавіднасцю твора, наколькі гэтыя сродкі арганічна упісваюцца ў моўныю тканіну.

Асаблівай увагі заслугоўвае выкарыстанне ў рэпартажах так званих маўленчых стандартаў й клішэ. Так іх належаць, напрыклад, такія выразы, якія атрымалі ўстойлівы характар: працаўнікі бюджэтнай сфери, служба занятасці, міжнародная гуманітарная дапамога, сілавыя ведамствы й інш.

Пекло маўленчых стандартаў, якія замацаваліся ў публіцыстычным стылі, трэба адрозніваць маўленчыя штампи — шаблонныя моўныя звароты, якія надаюць маўленню канцылярскую аарбоўку: на дадзеным етапі, на сёняшні дзень, падкрэсліў із усёй вастрынёй й інш.

Развіццё мовы — працэс дыялектычны. Адначасова са стварэннем моўнага клішэ адбываецца працэс яго зносу, старэння. У выніку частага ўжывання многія клішэ губляюць намінаыўную дакладнасць, выразнасць, здольнасць уздзейнічаць на аудыторыю. Такія клішэ ператвараюцца ў штампи. Штампи, зразумела, — недарэчныя ў мови рэпартажу, увогуле ў публіцыстыцы. Штамп — гэта дыскрэдытаваны грамадскай думкай выраз із аслабленым лексічным значэннем чи сцёртай экспрэсіяй. Часцей за ўсё штампів становіцца былы экспрэсіўны выраз чи метафара, й не таму, што часта паўтараецц ў эфіры ці ў друку, а таму, што ўжываецца неразборліва, механічна: чорнае золата, атрымаць прапіску, паставіць на лінейку гатоўнасці, даць пуцёўку ў жыццё. У процівагу дакладна выбранаму слову, якое выразна абазначае сутнасць прадмета чи з’явы, штамп па прычыне сцёртай семантыкі дазваляе аўтару толькі жангліраваць моўнымі формуламі, маскіруючы адсутнасць жывога мыслення. [15].

Марфалагічныя асаблівасці публіцыстычнага стылю праяўляюцца ў асноўным у частотнасці ўжывання часцін мовы й іх форм. Напрыклад, у публіцыстычных тэкстах даволі часта сустракаюцца назоўнікі ў рідним схилі (пасля эканамічнага крызісу, рэформа цэн, міністр абароны, скарачэнне ўзбраенняў й інш.), назоўнікі із суфіксамі -осць (-асць), -ств- (-цтб-), -не-, -ізм, -іст, дзеясловы ў цяперашнім й минулим годині, дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага години: Праект праграмы, накіраванай на падтрымку беларускай адукацыі, распрацаваны ў Мінітэрстве адукацыі. (Бел. радыё).

Стыль рэпартажу травні й сінтаксічныя асаблівасці. Тут часта выкарыстоўваюцца сінтаксічныя канструкцыі із яскрава выражанай экспрэсіўнасцю — розповіді із інверсійным парадкам слоў, сказы-звароты, рытарычныя пытанні, паўторы.

У публіцыстычным стылі выдзяляюцца некалькі разнавіднасцей, чи падстыляў: газетна-публіцыстычны, агітацыйны, масава-палітычны. Аднак большасць навукоўцаў лічыць, што дакладнай мяжы паміж гэтымі падстылямі не існуе.

У рэпартажы выкарыстоўваюцца стылістычныя (рытарычныя) фігуры — гэта моўныя звароты, якія маюць своеасаблівую сінтаксічную будову й ўзмацняюць выразнасць выказвання. Так іх адносяцца антытэза, эліпсіс, інверсія.

Антытэза (пекло грэч. Antithesis — супрацьпастаўленне) — выраз, у яким супраўьпастаўляюцца кантрасныя, процілеглыя паняцці, прыметы. Звычайна антытэза асноўваецца на антонімах. Выкарыстанне антытэзы дае магчымасць засяродзіць увагу слухача на пэўных рысах героя, абстаноўкі, з’явы й такім чынам узмацніць уражанне пекло іх.

Інверсія (пекло лац. Inversio — перастаноўка) — змяненне ў розповіді звычайнага, прамога пардку слоў із мэтай надання пэўнаму слову, члену розповіді дадатковай семантычнай й эмацыянальна-экспрэсіўнай нагрузкі. З дапамогай інверсіі падкрэсліваецца важнасць тієї ці іншай з’явы, апісанню надаецца ўзнятасць, урачыстасць чи дынамічнасць. Алі непатрэбная інверсія у розповіді робіць мову напышлівай, манернай, таму ўжываць яе варта толькі там, дзе адчуваецца ў гэтым сапраўдная неабходнасць. [16].

Эліпсіс (пекло грэч. еlleipsis — перепустку) — моўны зварот, у яким свядома апускаецца дзеяслоў-выказнік. Насупраць — будынак із гасцінна адчыненымі вокнамі. (І канал Бел. радыё) Эліптычныя розповіді адметныя тым, што з’яўляюцца сэнсава й сінтаксічна самастойнымі адзінкамі, іх змест зразумелы без кантэксту. Выкарыстанне эліпсіса надае мови дынамізм, выразнасць, дапамагае перадаць псіхалагічнае напружанне таго, хто гаворыць: Пад чарнобыльскім небам — журбота. У вачах старих — роспач. Ва ўсмешках дзяцей — надзея й радасць. Пекло прыгажосці ў стылі Юрыя Плюшчава балюча шчыміць сэрца. (Радыё «Культура»).

У рэпартажы аператыўнага, афіцыйнага кшталту журналіст абавязкова звяртаецца так афіцыйна-дзелавога стылю — такий функцыянальнай разнавіднасці маўлення, якаючи выкарыстоўваецца ў сфери афіцыйных дзелавых адносін, г. зн. адносін, што ўзнікаюць паміж дзяржаўнымі органамі, паміж арганізацыямі й прыватнымі асобамі ў прэцэсе вытворчай, гаспадарчай, юрыдычнай дзейнасці. Асноўнымі прыкметамі гэтага стылю з’яўляюцца канстантацыйна-прадпісальны характар дакументаў, неасабовасць выкладу, дакладнасць, висока щабель стандартызацыі. На ўзроўні лексікі тут назіраееца шырокае ўжыванне спецыяльнай тэрміналогіі, стандартних сродкаў, а таксама складанаскарочаных слоў, пераважна назваў арганізацый й ўстаноў, амаль поўная адсутнасць эмацыянальна-экспрэсіўнай лексікі. У тэкстах афіцыйна-дзелавога стылю часта выкарыстоўваюцца аддзеяслоўныя назоўнікі (пагадненне, невяртанне, выкарыстанне й інш.).

На шкода, на беларускім радыё пераважаюць менавіта такія рэпартажы. Яни хутчэй нагадваюць афіцыйнае паведамленне, карэспандэнцыю. Афіцыйна-справавы стыль найбольш прыдатны так існавання ў ім штампаў й канцылярызмаў. Рэпартажы, створаныя ў такім стылі, здаецца, не адрозніваюцца адзін пекло аднаго й гучаць аднолькава суха й нецікава. І цяпер ветэраны, нягледзячы на сталы узрост, прымаюць актыўны ўдзел у грамадскім жыцці. («Радыёфакт») Аказанне сацыяльна значных паслуг насельніцтву знаходзіцца пад асабістым наглядам Прэзідэнта Беларусі. («Радыёфакт») У рэпартажы пра трагічны лёс удзельнікаў Вялікай Айчыннай вайны журналіст кажа: Трасцянецкі лагер з’яўляўся самим вялікім на тэрыторыі Усходняй Еўропы. Куды прасцей й лёгка для слыху прагучала б несучи ж сама фраза ў такім афармленні: Трасцянецкі лагер быў самим вялікім ва ўсёй Усходняй Еўропе. Калі вядецца аповяд пра жыццё, пра лёс, то лексіка павінна быць набліжана так размоўнай, каб віяла пекло слоў журналіста шчырасцю й чалавечнасцю.

Для сінтаксісу афіцыйна-дзелавога маўлення характэрныя складаныя розповіді, дзеепрыметныя й дзеепрыслоўныя звароты, канструкцыі са складанымі злучнікамі й адыменнымі прыназоўнікамі (у выніку таго што, нягледзячы на тое што, із мэтай, згодна з).

Фрази ў рэпартажы павінны быць кароткія. Варта пазбягаць нагрувашчвання думак у адной фразі. Пры вільним вусным выкладанні магчымы фрази больш распаўсюджаныя, чым пры чытанні. Пад фразай ми розуміємо семантыка-фанетычнае адзінства, аб’яднанае прыкметай інтанацыйнай закончанасці. Патрабаванне так невялікага аб’ему фрази абгрунтавана фактарам напружвання увагі слухача. З мэтай разбіўкі доўгіх фраз й набліжэння тэксту так размоўнага характару можна карыстацца некаторымі прыёмамі:

1. Вылучаць у асобныя фрази даданыя розповіді, якія ўводзяцца словамі таму што, хаця,.

прычым й інш., а таксама фрази, якія далучаюца так папярэдняй фрази пры дапамозе злучнікаў а, й, але й й г. д. пры гэтым годинах бывае неабходнай перапрацоўка фрази (перастаноўка слоў, змяненне склонавых форм, выкрэсліванне лішніх слоў).

2. Трэба пазбягаць грувасткіх цытат, замяняючы іх пераказам у тых выпадках, дзе.

стыль цытуемага аўтара прыкметна адрозніваецца пекло агульнага стылю рэпартажу.

3. Пазбягаць трэба й залішняй колькасці фраз аднолькавага абему. Аб’ём неабходна.

вар'іраваць, чарадаваць доўгія й кароткія фрази (кіравацца прынцыпам разнастайнасці).

4. Не варта карыстацца аддзеяслоўнаымі назоўнікамі, калі можна дасягнуць больш.

простай канструкцыяй із дапамогай дзеяслова. [3].

5. Трэба пазбягаць такіх словазлучэнняў, у якіх цяжка разабраць, чым у розповіді.

з’яўляецца назоўнік, котрі стаіць у рідним схилі, — суб’ектам ці аб’ектам дзеяння? У словазлучэнні крытыка пісьменніка родны схил назоўніка пісьменніка можна зразумець як родны аб’екта. Тады гэта азначае, што нехта крытыкуе пісьменніка. Калі ж зразумець схил як родны суб’екта, то выраз атрымае адваротны сэнс: пісьменнік сам крытыкуе некага. [16].

6. Выдатным сродкам пыцягнуць увагу з’яўляецца прыём угадвання наперад заўваг,.

якія могуць узнікнуць у слухачоў. Пры гэтым карыстаюцца абаротамі Ви можаце мені запярэчыць, што… ці Ви можаце запытаць… й далей магчымае пытанне ў формі прамога маўлення.

Яшчэ адзін спосаб прыцягнуць увагу — задаваць пытанні, на якія ж адразу будзе дадзены адказ ці вуснамі журналіста, ці спецыяліста: На календары — зіма. З яе надыходам ми ўсё часцей чуємо словы «грып», «лекі», «эпідэмія». Паклапаціцца пра ўласнае здароўе нас прымушае зменлівы настрій прыроды. Маразы чаргуюцца із адлігамі, й ў выніку ствараеца асяроддзе, спрыяльнае для развіцця вірусных прастудных захворванняў. Першае месца сярод іх па традыцыі займае грып. Што рыхтуе ён нам у гэтым годзе? Якія асаблівасці яго развіцця ў Беларусі прагназуюць нашы медыкі? («Радыёфакт»).

7. У тэксце трэба пазбягаць выпадковага паўтору адных й тых жа слоў й коренів, якія.

складаюць уражанне стылістычнай нядбайнасці: Зараз ми у гасцях маскоўскія госці. (Бел.радыё).

Прыгажосць маўлення — ў яго дакладнасці й прастаце. Дакладна й проста гаворыць й піша тієї, хто травні вялікі слоўны запас й выкарыстоўвае назвы із тым значэннем, якое замацавалася за імі ў працэсе развіцця мовы й грамадства. Гэта асноўнае правіла словаўжывання, якое забяспечвае паразуменне тых, хто карыстаецца літаратурнай мовай. Выбар, як й спалучэнне, заўсёды вызначаецца не толькі задачай непасрэднай перадачы інфармацыі, але й й ў нейкай заходи тымі ўмовамі, тієї сітуацыяй, ў якіх адбываюцца моўныя зносіны. Вуснае маўленне дазваляе наладзіць жывы кантакт паміж тым, хто гаворыць, й тым, хто слухае. У залежнасці пекло рэакцыі субяседнікаў годину размовы можна нешта ўдакладніць, узмацніць, паўтарыць сказанае, інакш кажучы, можна адразу адрэагаваць на тое, як успрымаюцца асобныя словы чи ўсё выказванне ў цэлым.

Здараецца так, што журналіст, імкнучыся паказаць палю адукаванасць й эрудыцыю, трапляе ў смешнае становішча з-за няведання сапраўднага сэнсу некаторых слоў й выразаў. як у прымаўцы, чуў дзенькіт, а вось адкуль ён… У праграме «Радыёфакт» у рэпартажы пра пазітыўныя дасягненні у барацьбе супраць злачыннасці журналіст паведамляе: «За два місяці нашы рэчыцкія пінкертоны раскрылі й прыпынілі дзейнасць дзвюх злачынных груповак…».

Даведка: Алан Пінкертон, пологам із Шатландыі, у ЗША арганізаваў вельмі паспяховую ахоўную фірму (пачынаў із аховы рэйсавых дыліжансаў, паштовых аўтобусаў). Паступова фірма разраслася, пра яе шмат пісаў друк. З цягам години працаўнікі фірмы сталі героямі дэтэктыўных бульварних раманаў, прымітыўных серыйных выданняў кішэннага памеру й ператварыліся ў герояў кшталту агента 007 ці Васіля Іванавіча із Пецькам ды Анкай. [11].

Няведанне замежных моў прыводзіць так пашырэння таўталагічных выразаў ў.

спалучэннях із запазычанымі словамі, т.зв. плеаназмаў, у якіх слова із роднай мовы часткова паўтарае сэнс паняцця, што перадаецца замежным словами. Рэпарцёры неаднаразова паўтараюць: сервісная служба, прэйскурант цэн, дробові петыт. Тлумачальныя слоўнікі маглі б падказаць аўтарам таўталагічных выразаў, што прэйскурант — гэта «даведнік, спіс цэнаў», сервіс — «абслугоўванне», петыт — «малі, дробові». Прывяду прыклады плеаназмаў, якія годину пекло години сустракаюцца ў афіцыйных рэпартажах «Радыёфакта». Вылучанае слова — лішняе.

сітка Інтэрнэт.

плани будучыню.

що виходить прадукцыя.

кароткі брыфінг.

наведаць із візітам.

У мови рэпартажу дакладнасць словаўжывання набывае сілу закону. Вельмі часта можна пачуць памылкі, звязаныя із блізкім гучаннем слоў: абагуліць «зрабіць індывідуальнае калектыўным» й абагульніць «выказаць у агульным палажэнні вынікі назіранняў над асобнымі фактамі», бескарыслівы «котрі не імкнецца так асабістай выгады, нажывы» й бескарысны «котрі не прыносіць карысці, марны», пераўтварыць «змяніць што-н. карэнным чынам, перабудаваць» й ператварыць «перавесці ў другі стан, надаць зусім іншы выгляд; ажыццявіць на справе што-н., увасобіць у чым-н. пэўным, канкрэтным», кантсруктыўны «котрі выяўляе сутнасць чаго-небудзь, істотны, важливі» й канструкцыйны «звязаны із канструкцыяй».

У мови рэпартажу асабліва сувора вытрымліваецца патрабаванне, каб слова ў кантэксце було адназначнае. Ужыванне мнагазначнага слова із выяўленнем у тым самим кантэксце некалькіх яго значэнняў спараджае непаразуменні.

Завдання камунікатыўнасці вырашаецца станоўча, калі субяседнікі добра валодаюць мовай, умеюць правільна й дакладна выказваць палі думкі. Алі недастаткова толькі перадаваць думкі, неабходна выражаць іх прыгожа, вобразна, яскрава.

Мова — гэта своеасаблівая «візітная картка» чалавека. Па тым, што й як ён гаворыць, ми мяркуем пра яго культурні ўзровень, эрудыцыю, выхаванне. Мова з’яўляеца паказчыкам інтэлігентнасці, бо ў їй выяўляецца щабель далучанасці асобы так здабыткаў сусветнай культури. [17].

Дакладнасць забяспечваецца добрим веданнем прадмета маўлення, аўтарскім кантролем за прымяненнем слова ці фразеалагізма. Гэта — пазамоўныя (экстралінгвістычныя) умовы дакладнасці. Так лінгвістычных умоў, якія садзейнічаюць стварэнню дакладнасці, адносяцца:

* веданне сінінімічных магчымасцей мовы й ўменне выбраць із сінінімічнага рада.

найбольш дакладнае для данага выпадку слова;

* веданне й дакладнае размежаванне полісеміі;

* уменне размяжоўваць паронімы й амонімы. [8].

Галоўным выяўленчым сродкам радыёрэпартажу з’яўляецца жывое слова. Яно перадае думкі й эмоцыі аўтара. Змена маўленчых плыняў, выступленне ля мікрафону розных людзей, змена роляў, рытму складаюць поліфанію рэпартажу. Тут дарэчы будуць асацыяцыі, кантрасты, метафары. Цяжкасць роботи над рэпартажам заключаецца ў тым, што журналісту трэба пастаянна знаходзіць вобразныя словы, дакладныя эпітэты й параўнанні, падкрэсліваць характэрныя дэталі. Вялікая роля імправізацыі.

Перыфразы-характарыстыкі у мови публіцыстыкі выконваюць розныя семантычна-стылістычныя задачы. Некаторыя перыфразы лаканічна й дакладна раскрываюць сутнасць з’явы й тым самим даюць їй грамадскую чи эстэтычную ацэнку.

Перыфраза — найчасцей вынік індывідуальна-мастацкага бачання світу. У людзей із багатым жыццёвым вопытам, арыгінальным й глыбокім мысленнем яно адлюстроўвае складанасць узаемаадносін паміж рознымі з’явамі рэчаіснасці. Перыфразы структурна арганізуюцца на сінтаксічнай аснове, звычайна гэта словазлучэнні. Свабодныя словазлучэнні абазначаюць прадметы й іх прыметы, дзеянні й іх аб’екты раздзельна, а перыфразы, маючы тую саму структуру, семантычна непадзельныя й называюць з’явы жыцця ўсім слоўным комплексам. Гэта добра відаць, калі параўнаць свабодныя й генетычна звязаныя із імі перыфрастычныя словазлучэнні, адрозніць якія можна толькі ў кантэксце. Такім чынам, перыфраза ўзнікае ў працэсе моўных адносін й характарызуецца паасобнасцю афармлення — травні мадэль свабоднага словазлучэння. Перыфразу ми пачуем у размове, калі нехта замісць радзіма скажа прадзедаў зямля, замісць унук — сыныў син. [9].

Перыфраза не толькі называе з’яву жыцця, яна адначасова й характарызуе яе: зямля Заслонава, Купали, Якуба Коласа зямля — гэта й Беларусь-партызанка, й несучи Білорусь, якаючи дала світу нямала таленавітых людзей; крилата мудрасць народу — вусна-паэтычныя творы, што перадаюцца із пакалення ў пакаленне як здабыткі духоўнай культури народу. Нямала перыфраз сталі традыцыйнымі. Беларускім шоўкам называюць лён, другім хлібам — бульбу, беларускім морам — возера Нарач, блакітным палівам — газ. Традыцыйныя перыфразы зразумелыя й без канэксту.

Перыфраза паводле сваёй структури менш эканомная, чым асобнае слова. І калі б у яе значэнні був нічога новага ў параўннні са значэннем й адценнем значэнняў аднаслоўнай назвы, утварэнне й ўжыванне перыфразы було б мала апраўданае: няма патрэбы ўжываць цэлае словазлучэнне, калі тое самае можна выказаць адным словами. Перавага перыфразы над звычайным словами у тым, што яна не толькі называе пэўную з’яву, але й й адразу характарызуе яе праз апісанне прымет, уласцівасцей. У перыфразах аўтары не проста занатоўваюць тое, што назіраюць у жыцці, а, скарыстаўшы зрокавае падабенства, сходнасць, набліжанасць слыхавых адчуванняў, спецыяльна паварочваюць прадмет, з’яву так слухача тієї гранню, якаючи дапамагае надаць малюнку адчувальную відавочнасць й дазваляе падтрымаць пэўны настрій апісання.

Здольнасць перыфразы даваць ацэнку журналісты часта выкарыстоўваюць пры заміні ўласных назваў. як вядома, уласнае імя не перадае ніякіх эмоцый, экспрэсій, не характарызуе прадмет ці асобу. У працэсе маўлення ўласнае імя выконвае толькі намінатыўную функцыю. Перыфраза ж адразу й называе, й характрызуе. Калі, напрыклад, у хроніцы часопіса «Маладосць» ми чытаем пра краіну старих традыцый — Англію, то заўважаем характарыстычную функцыю перыфраз. [9].

Пачуўчы пекло некага таямнічае слова Пенати, беларускія журналісты сканструявалі замісць выразу вярнуцца дадому сінонім вярнуцца у родныя Пенати. Магчыма, гэта була бяздумная пазыка ў расійскіх калегаў, магчыма, паўплывала асацыяцыя із беларускім «родныя хати». Алі такі выраз можна пачуць сёння на радыё й прачытаць у газетах.

Даведка: Пенати, паводле старажытнарымскай міфалогіі, — хатнія сямейныя бажкі, якія ахоўвалі жытло, гаспадарку, сямейныя запаси й скарби пад зычлівым акрыццём «бога запасаў» Пена. Лічылася, што ў шкірним жытле могуць быць палі адметныя Пенати (не менш, чым двоє). Акрамя таго, кожны край, зямля павінны мець сваіх Пенатаў-апекуноў.

Такім чынам, ідучы дадому, можна вярнуцца толькі так сваіх Пенатаў, а чи не ў палі.

Пенати. Праўда, быў некалі адзін чалавек, котрі міг гэта зрабіць, бо Пенатамі называлася яго лецішча, якое месцілася ў фінскім селішчы Куокаля бліз Санкт-Пецярбургу. Гэта быў який був мастаком Ілля Рэпін. У «Пенатах» яго наведвалі шматлікія знакамітасці. Там цяпер музей. [11].

Перыфрастычныя ўласныя назвы звычайна выкарыстоўваюцца ў кантэкстах, дзе ўжываецца й прозвішча, афіцыйная назва чи дзе на іх паказвае змест.

Некаторыя прадметы, з’явы й дзеянні лічацца непрыстойнымі, й паводле агульнай згоды іх звычайна называюць не адкрыта, а іншасказальна, часта із дапамогай перыфраз. Перыфраза такім чынам сутыкаецца із інший моўнай з’явай — эўфемізмам. Даследчыкі неодноразово пакрэслівалі, што перыфраза й эўфемізм — вельмі блізкія стылістычныя сродкі мовы. Сталі фраземамі былыя перыфразы аддаць Богу душу, пайсці того світло, пусціць чырвонага пеўня. Эўфеместычныя выразы мяккае месца, далікатнае становішча, ніжняя адзежына — традыцыйныя перыфразы.

Пры эўфемістычнай заміні слоў камунікатыўны план апісання — прынцыпова важливі ў грамадскім працэсе зносін — нічога не страчвае, бо «моўная забарона закранае не думку, паняцце, змест слова, таму што іх нельга выключыць із жыццёвага абходку, а тым самим й із моўнай камунікацыя, а толькі некаторыя іх форми, знешнія моўныя маніфестацыя». І аўтары-публіцысты, прытрымліваючыся моўнага этыкету, у апісаннях выкарыстоўваюць эўфемістыныя перыфразы. [9].

Складанасць праблемы стылістыкі жанраў абумоўліваецца й складанасцю, мнагапланавасцю й ў нейкай заходи ўмоўнасцю самога паняцця «жанр». Сапраўды, жанр — гэта ў значнай заходи ўмоўная, абстрактна катэгорыя. Ён адлюсторўвае не столькі саму рэчаіснасць, колькі характар адносін так яе. Жанргэта заўсёды ўстаноўка на пэўны тып, сродак адлюстравання рэчаіснасці, на характар й масштаб абагульненняў. Важлива адзначыць, што адносіны так рэчаіснасці, якія складаюць спецыфіку любога жанру, выяўляюцца перш за ўсё ў формі вобраза аўтара. Калі ў змястоўным плані вобраз аўтара адлюстроўвае характар адносін так рэчаіснасці, то ў лінгвістычным — выражае моўную форму жанру. Таму некаторыя даследчыкі прапануюць у аснову стылістычнай класіфікацыі жанраў пакласці щабель праявы, удзелу аўтарскага «я» ў маўленні.

Вобраз аўтара, аўтарскія адносіны так прадмета размовы, щабель выражанасці аўтарскага «я» вызначаюць не толькі форму маўлення, але й й агульную стылістычную танальнасць матэрыялу, своеасаблівасць адбору лексічных й граматычных сродкаў мовы, наогул усю моўную (маўленчую) кампазіцыю твора. Так, міра ўдзелу аўтарскага «я» ў моўнай структури рэпартажу, з’яўляючыся асноўнай стылеўтвараючай прыкметай жанру, в тієї жа годину дазваляе вылучаць шэраг яго разнавіднасцей — пекло кароткага інфармацыйнага рэпартажу, дзе факти ў асноўным толькі паведамляюцца, так рэпартажу аналітычнага, напоўненага аўтарскім роздумам, аўтарскай экспрэсіяй, публіцыстычнымі каментарыямі, вобразнымі сродкамі. Шкірна із гэтых разнавіднасцей рэпартажу, падпарадкуючыся пэўнай формі вобраза аўтара, абумоўлівае характар выбару лексіка-граматычных сродкаў: нейтральна, агульнаўжывальная лексіка, фразеалогія, граматычныя сродкі - у рэпартажах інфармацыйнага тыпу; актыўнае выкарыстанне эмацыянальна-экспрэсіўнай лексікі й фразеалогіі, гутаркковых сродкаў сінтаксісу — у рэпартажах аналітычнага, публіцыстычнага характару. [15].

Рэпартаж — гэта абавязковая карціна падзей, прапушчаная скрозь журналісцкае асабістае ўспрыманне. У гэтам жанри яскрава праяўляюцца аўтарскія адносіны, аўтарскія ацэнкі, каметарыі, разважанні - ўсё, што стварае ў выніку эфект прысутнасці, вельмі характэрны для сапраўнага рэпартажу.

Выкарыстанне простай мовы ў рэпартажы травні палі асаблівасці. Калі ў мастацкай літаратуры — гэта толькі адзін са сродкаў аўтарскай характарыстыкі персанажа, то ў рэпартажы проста мова — гэта часцей за ўсё перадача інфармацыі. Гэта жывыя галасы жывых людзей, а чи не літаратурных персанажаў, вуснамі якіх гаворыць аўтар. Жывая мова ўдзельнікаў падзей у рэпартажы ўзмацняе эфект дакументальнасці, праўдзівасці. Гэта не азначае, вядома, што ў рэпартажы, як й ў нарысе, проста мова не выкарыстоўваецца як характаралагічны сродак, як сродак індывідуальнай характарыстыкі дзейных асоб. Хаця стварэнне вобразаў, моўных партрэтаў - не галоўнае ў рэпартажы, аднак трапна знойдзены штрых у мови персанажа, вострая моўная характарыстыка ўзбагачаюць стыль рэпартажу. Тут трэба адрозніваць й тыпы рэпартажаў: у дзелавых, інфармацыйнага тыпу рэпартжах індывідуалізацыя мовы непажадана, а ў рэпартажах замалёвачнага, нарысавага характару яно натуральна й апраўданая.

Часта ў рэпартажы назіраюцца так званыя стылістычныя змяшэнні - ужыванне ў адным кантэксце слоў й выразаў рознай стылістычнай афарбоўкі. Займеннікі й дзеясловы служаць адным із галоўных сродкаў выражэння аўтарскай мадальнасці, аўтарскага «я». Акрамя аўтарскай мадальнасці дзеяслоў перадае яшчэ й дынаміку развіцця апісваемай сітуацыі. Вось чаму дзеяслоў можна лічыць адным із арганізуючых звенняў моўнай тканіны рэпартажу.

Важливу ролю ў стварэнні моўнай таканіны рэпартажу выконваюць так званыя кампазіцыйна-сэнсавыя (чи функцыянальна-сэнсавыя) тыпы маўлення — апісанне, апавяданне й разважанне.

Апісанне звычайна перадае сувязі паміж прадметамі й з’явамі рэчаіснасці. Яно характарызуецца статычнасцю, адзінствам пункту гледжання на апісваемы аб’ект. Аснову вобразнага апісання складае прадметная лексіка. Апісанне таксама часта выкарыстоўваецца як зачын рэпартажу. Апісанні мастацкай літаратуры адрозніваюцца пекло апісанняў публіцыстычных тым, што апошнія маюць падкрэслены сацыяльна-ацэначны характар. У рэпартажы апісанне выконвае функцыю дакументальна дакладнай перадачы абстаноўкі такий, як убачыў яе аўтар: Шчаслівы тієї, хто разумее прыгажосць, але й яшчэ больш шчаслівы тієї, хто гэтую прыгажосць стварае. Калі так, то шчаслівы быў лёс мастака Вячаслава Ражкова.

У залах бібліятэкі імя Пушкіна працягваецца выстава робіт Вячаслава й Антаніны Ражковых. Яна прысвечана памяці мастака.

Тэматыка ягоных твораў багатая й разнастайная. Гэта казачныя й былінныя сюжэты, тэмы айчыннай гісторыі. Алі больш за ўсё який був мастаком упадабаў малюнкі прыроды. Яна ў яго крихка й велічная адначасова. І міжволі думаеш, што не чалавек узвышаецца над прыродай, а прырода над чалавекам. Кажуць, каб лепш разумець творы майстра, трэба адчуваць яго думкі й настрій. (Радыё «Культура»).

Апавяданне ў адрозненне аж апісання — дынамічнае, выражае сувязі паміж падзеямі, служыць для выражэння часавай, храналагічнай паслядоўнасці дзеянняў чи з’яў. У апавядальных розповідях, як правіла, уся актыўная інфармацыя сканцэнтравана ў складзе выказніка. Дзеясловы й акалічнасныя словы — галоўныя кампаненты апавядання: Праграма выстаўкі не абмежавалася паказам экспанатаў. У дзень адкрыцця выступіў ансамбль «Тутэйшая шляхта». У наступныя два дні роботи выстаўкі наведвальнікі маглі не толькі захапляцца прыгажосцю, але й й ўбачыць яе ў навуковым святле. З лекцыямі выступілі прафесары Брэсцкага педагагічнага й Беларускага дзяржаўнага універсітэтаў. А ў суботу дзяўчыны із мадэльнага агенцтва Сашы Варламава паказалі калекцыю ювелірных упрыгажэнняў. (Бел.радыё, праграма «Радыёфакт»).

Аповяд пра падзеі вядзецца галоўным чынам із дапамогай такога функцыянальна-сэнсавага тыпу маўлення.

Разважанне — важнейшы кампанент аўтарскага маўлення, якое звязвае, цэментуе рэпартаж у адно закончанае цэлае. Гэты тып маўлення прызначаны для тлумачэння пэўнага паняцця чи з’явы, для доказу ці абвяржэння пэўнай думкі. Існуюць два асноўныя метады разгортвання матэрыялу ў разважаннях: сінтэтычны й аналітычны. Можна ісці пекло агульных палажэняў так прыватных, г. зн. спачатку прывесці агульнае палажэнне, якое трэба даказаць, а потым падаць факти, доказы й ілюстрацыі (аналітыка); можна, наадварот, пекло прыватных назіраняў й з’яў ісці так агульных, г. зн. спачатку паведаміць факти й назіранні, а потым зрабіць агульны вывад, змяшчаючы ў сабе галоўную думку, якую хацеў даказаць аўтар (сінтэз). Алі часцей за ўсё сустракаюцца разважанні змешанага тыпу, дзе аналіз перакрыжоўваецца із сінтэзам. [10].

Вялікае значэнне травні для рэпартажнага стылю й склад маўлення, котрі можа разглядацца із некалькіх пазіцый. Адна із найважнейшых — прыналежнасць маўлення (аўтару, герою). Катэгорыі маўлення, якія вылучаюцца па гэтай прыкмеце, вядомыя: аўтарскае маўленне й чуже (проста, ускосная, няўласна-простая мова).

Асноўныя рысы аўтарскага маўлення рэпартажу — жвавасць, рухомасць, гнуткасць, разнастайнасць. Яно неаднароднае па мадальнай афарбоўцы, па стылістычным складзе, па спосабе выкладання матэрыялу й па спосабах перадачы чужій мовы.

Маналог — галоўная форма большасці радыёжанраў. У маналагічнай формі будуецца значная частка рэпартажаў, а таксама каментарыяў, выступленняў ля мікрафона. Нават ў рэпартажах, якія вядуцца дзвюма асобамі, дыялог, як правіла, носіць даволі своеасаблівы характар: невялікія дыялагічныя «мосцікі» — толькі звязваючыя елементи паміж маналогамі кожнага із рэпарцёраў. Аднак на радыё, дзе аб’ект й суб’ект маўлення аддзелены, дзе размова заўсёды накіроўваецца так субяседніка, дзе аўтар ставіць сваёй задачай уздзейнічаць на аўдыторыю, маналог, сувора арганізаваны й паслядоўны ў развіцці думкі, быццам насычаецца элементамі дыялога. Вуснае маўленне, яго накіраванасць так рэальнага слухача, імкненне пераканаць гэтага слухача вызываюць неабходнасць выкарыстання некаторых рыс дыялога. [3].

Некаторыя даследчыкі радыйнай мовы прапаноўвалі разглядаць яе як аўтаномную стылёвую адзінку ў агульнай сістэме сучаснай літаратурнай мовы. Так, Э. Г. Рызель сцвярджае: «Праблему класіфікацыі стыляў мовы нельга лічыць поўнасцю вырашанай. як мені здаецца, галоўным крытэрыем класіфікацыі стыляў мовы трэба лічыць іх мэтавае прызначэнне, ці функцыю, якую яни выконваюць. Такім чынам, трэба адрозніваць ў аноўным стылі; мастацкай літаратуры, публіцыстыкі, прэсы, навуковай літаратуры, стыль радыёвяшчання, вусных афіцыйных зносін, бытавых зносін й г. д».

Мені цяжка згадзіцца із такім меркаваннем, таму што творы радыёжурналістыкі, у прыватнасці рэпартажы, не укладваюцца ў такія строгія рамкі, ў якіх знаходзяцца творы, напрыклад, афіцыйна-дзелавога ці навуковага стыляў. Зразумела, тут ўсё залежыць пекло тэматыкі твора. Калі рэпартаж вядзецца із парламенту ці з’езда дэпутатаў, то й мова рэпарцёра будзе максімальна набліжана так афіцыйнага стылю. Афіцыйна-справавы стыль вылучаецца сярод іншых сваёй стабільнасцю, замкнёнасцю й стандартызаванасцю. Гэты стыль вымагае дакладнасці фармулёвак. Афіцыйна-справавы стыль належыць так кніжных стыляў й функцыяніруе пераважна ў формі пісьмовага маўлення, аднак ў радыёжурналістыцы сустракаецца й яго вусная форма — выступленні дзяржаўных й грамадскіх дзеячоў на сходах, пасяджэннях, прыёмах. Вусная форма характарызуецца дакладным стылем вымаўлення, асаблівай выразнасцю інтанацыі, лагічнымі націскамі. Дапушчаецца нават некаторая эмацыянальная ўзнятасць маўлення, ўжыванне іншастылёвых сродкаў, аднак пры гэтым нельга парушаць літаратурнай норми, дапушчаць няправільныя націскі, нелітаратурнае вымаўленне.

Так ўсіх форм афіцыйнай мовы абавязкова сувора адпаведнасць літаратурнай нормі на ўсіх яе моўных узроўнях: недапушчальнае выкарыстанне лексіка-фразеалагічных сродкаў гутарковага, простамоўнага характару, дыялектных, прафесійна-жаргонных слоў; нелітаратурных варыянтаў словазмянення й словаўтварэня; гутарковых сінтаксічных канструкцый. Афіцыйна-справавы стыль не прымае экспрэсіўных элементаў: ацэначнай лексікі, высокіх чи зніжаных слоў (жартаўлівых, іранічных), вобразных выразаў. Важнае патабаванне і такий мовы — аб’етыўнасць й нейтральнасць выкладу фактаў.

Лагічная інтэлектуальная аснова гэтага стылю патрабуе выкарыстання абстрактнай, тэрміналагічнай, спецыяльнай лексікі. Словы тут павінны ўжывацца толькі ў іх прамым значэнні. Назвы людзей даюцца часцей па іх спецыяльнасці чи пасадзе: майстар фармавальнага цэху, кліент, пацыент, аўтар, наведвальнік, грамадзянін й інш. Распаўсюджаны дзеяслоўныя назоўнікі із суфіксамі -нне, -ццё, із прэфіксам не- (ня-): выкананне, недагляд, павелічэнне.

Адрозненні паміж функцыянальнымі стылямі назіраюцца на ўсіх узроўнях: лексічным, фразеалагічным, граматычным. Пры гэтым трэба дадаць, што ў агучаным слові паміж функцыянальнымі стылямі ўзнікаюць яшчэ й асаблівыя адрозненні, акрамя тых, што існуюць на пісьме. «Хутчэй заўсё, пэўныя акустычныя прыметы інтанацыі служаць прыкметамі адрознення стылістычных асаблівасцей мовы», лічыць І.Андронікаў.

Без сумненняў, мова радыёрэпартажу неаднародная. У яе рэчышчы тякуць, узмемадзейнчаюць, але й не зліваюцца разнастайныя стылёвыя патокі. З гэтага вынікае, што прызнаць існаванне «стылю радыёвяшчання» й ўключаць яго ў сітэму моўных стыляў - азначае змашваць дзве з’явы — функцыянаванне мовы й й стыль мовы як унармаваную сістэму сродкаў выражэння.

Размоўны стыль маўлення — гэта стыль непасрэдных неафіційных зносін, котрі найбольш яскрава ўвасабляецца ў вуснай формі дыялагічнага маўлення бытавога тыпу. Таке маўленне разгортваецца імгненна й адбываецца ва ўмовах, калі прамоўца не травні години на папярэдняе абдумванне, так таго тут й не патрэбны педантычны адбор сродкаў выражэня. Грунтоўнасць й дакладнасць выказвання ў размоўным стылі не толькі не абавязковыя, але й годинах нават лішнія, бо субяседнікі разумеюць адзін аднаго із паўслова. Вуснасць выказвання дапамагае ім выкарыстоўваць такі моцны сродак перадачы сэнсавых й эмацыянальных адценняў выказвання, як інтанацыя, а непасрэднасць зносін — міміку й жэст.

Размоўны стыль маўлення дазваляе выкарыстоўваць побач із нейтральнымі сродкамі размоўнай лексікі, фразеалогіі, граматычных форм, сінтаксічных канструкцый. Яму ўласцівыя й некаторыя асаблівасці вымаўленчага характару.

Галоўнае ж, што істотна для размоўнага стылю ў цэлым, — непасрэднасць, адсутнасць прадуманага адбору сродкаў выражэння, адсутнасць скурпулёзнасці ў адшліфоўцы мовы. Аднак размоўны стыль у чыстым выглядзе можа існаваць ў рэпартажы вельмі абмежавана.

На радыё субяседнікі аддалены адзін пекло аднаго, тут няма непасрэднага кантакта, ту ми травнем справу не із прыяцельскай размовай аб жыцёвых дробязях. Слова, якое гучыць ў эфіры й выконвае цю важливу функцыю паведамлення, хаця й ўспрымаецца асобнымі людзьмі ці невялікімі групамі й звяртаецца так кожнага слухача, у цэлым належыць шматмільёнай аўдыторыі. Таму слова павінна быць розуміла для ўсіх.

Рэпарцер заўсёды імкнецца зацікавіць свайго слухача, пераканаць яго, інакш уся яго журналісцкая праца акажацца марнай. Таму журналіст выкарыстоўвае моўныя сродкі, якія вызываюць ілюзію, быццам размова вядзецца із шкірним слухачом асобна й менавіта із ім. Такі эфект ствараецца із дапамогай шэрагу сродкаў дыялагізацыі маўлення. Сярод іх можна назваць звароты так слухачоў, шырокае выкарыстанне няпоўных сказаў, адмоўных й сцвяржджальных слоў-сказаў, інверсій, сінанімічных груп й г. д.

Не трэба лічыць, што пісьмовая мова — гэта несучи ж сама вусная мова, перанесеная на паперу й таму больш разгорнутая й ўнармаваная. На пісьме ми выкарыстоўваем спецыфічныя сродкі выражэння, якія не ўласцівыя вуснай мови. Гэта літары алфавіту, пунктуацыйныя знакі, абзац, шрыфт, падкрэсліванне, двукоссе. Галоўная збороя вуснага маўлення — гук. У ім шырока прымяняюцца розныя рытмічныя пабудовы, змяненне вышыні тону, узмацненне й аслабленне сілы гука, паскарэнне й запавольванне тэмпу, паўзы, лагічныя націскі.

Неабходна адзначыць, што цыркуліраванне сродкаў адных стыляў у межах другіх — працэс агульны для сучаснай мовы, цяпер зарактэрна ўзаемадзеянне стыляў, уплыў аднаго на іншы. Гэтая тэндэнцыя становіцца зусім адчувальнай пры вывучэнні мовы рэпартажу.

У вуснай размове межы стыляў быццам змываюцца, у їй становіцца магчымым суіснаванне сродкаў, здавалася б, несумяшчальных па прынятых стылістычных нормах. Аднак гэта ўзаемапранікненне стыляў стрымліваецца ў сфери масавых зносін тым, што тут, нягледзячы на вуснасць форми, існуе свядомая ўстаноўка на сродкі выражэння й больш ці менш дакладны адбор моўных сродкаў, раней характэрных толькі для пісьмовага маўлення. Пры гэтым нельга забываць, што нас перш за ўсё цікавіць маналог у рамках рэпартажу, а маналагічная мова будуецца па асобых законах, якя не супадаюць із законамі мовя дыялагічнай.

У лексіка-сінтаксічнай сфери рэпартажу ў пэўнай ступені адбываюцца тыя ж самыя працэсы, што й ў мови газети, — працэсы «штампастварэння». Аднак экспрэсія ў мови радыё ствараецца ў меншай ступені родкамі лексіка-сінтаксічнымі й ў большай — інтанацыйнымі. Вось што кажа пра інтанацыйнае уздзеянне вядомы лінгвіст А.М.Пяшкоўскі: «Варта толькі прыгадаць колькасць клічнікавых выразаў у нашым штодзённым жыцці, каб прызнаць, што пачуцці нашы ми висловлюємо не столькі словамі, колькі інтанацыяй».

Журналісты зацікаўлены ў тым, каб знайсці са слухачом агульную мову". Гэта праяўляецца не ў прымітыўнай устаноўцы прыстасоўвацца «пад селяніна», «пад працоўнага», ці поўнасцю пераходзіць на моўную плынь слухача, а ў патрэбнасці замяняць моўныя сродкі спецыяльнага прызначэння (прафесіяналізмы, тэрміны) — нейтральнымі.

Камернасць абстаноўкі, у якой звычайна ўспрымаецца мова па радыё, вызывае неабходнасць пошуку асобых форм выражэння, асобых сродкаў інтымізацыі, якія прадугледжваюць арыентацыю не так на масавую аудыторыю, але в асобнага слухача.

Рэпартаж звычайна разлічаны на пэўны адрэзак години. Спрактыкаваны рэпарцёр павінен «укласціся» ў 5−8 хвілін. Гэтае патрабаванне звязана, па-першае, са звычайным недахопам эфірнага години й па-другое, із такім псіхалагічным бар’ерам у слухача, як парог увагі. Праворуч ў тым, што увага слухача не заўсёды застаецца на адным й тым жа ўзроўні. Найбольш істотная інфармацыя павінна прагучаць у першыя 40 секунд сюжэта. Для большага аб’ёма інфармацыі патрабуецца больш години, гэта так. Алі рэпарцёр павінен абмяжоўваць аб’ём сваёй інфармацыі (у процілеглым выпадку слухач можа стаміцца й ўспрыманне ім тэксту значна знізіцца) й ў тієї жа годину максімальна насычаць яе зместам. Нельга засмечваць свядомасць слухача словамі, якія не нясуць ў дадзеным кантэксце сэнсавай чи эмацыянальнай нагрузкі.

Інфарматыўная дакладнасць слова.

Вуснасць мовы радыё, яе прамы зварот так масавага слухача, котрі ўспрымае маўленне сінхронна із вымаўленнем, патрабуе асаблівых якасцей слова. Калі лексічная ці граматычная памылка з’явіцца на газетнай старонцы, чытач пераадолее яе із адноснай легкасцю, із меншай стратай сэнсу, чым слухач. Вуснае маўленне няспынна разварочваецца ў часавай прасторы, таму яно не дае магчымасці вярнуцца так незразумелага. Шкірна недакладнасць вызывае жаданне ўсёж такі зразумець незразумелае, а гэта ў палю чаргу перашкаджае засвойваць далейшую інфармацыю. У выніку дзейснасць й ўплыў рэпартажу рэзка зніжаецца. Між тым недакладнасці, што адцягваюць пекло зместу праграмы, заключаюцца ў розных сферах мовы. викликані яни рознымі прычынамі. Сярод іх — няўважлівасць прамоўцы так асаблівасцей лексічнай сістэмы беларускай мовы, яе сінтаксічнага ладу, так своеасаблівасці вуснага маўлення.

Нельга у вусным маўленні сказаць: «Дванаццаць крэслаў» пастаўлены на сцэне Рускага драматычнага тэатра.

Праблема псіхалогіі ўспрыняцця гукаў.

У радыёпубліцыстыцы магчымасці гукавога ўздзеяння радзей назіраюцца ў жанрах «чыстай» інфармацыі, часцей — у жанрах «высокай» публіцыстыкі, дзе вельмі моцны эмацыянальны розпал, дзе шырока ўжываюцца такія сродкі выразнасці, як асаблівыя сінтаксічныя канструкцыі - фігуры, асаблівая рытмічная арганізацыя мовы й г. д. Акрамя таго, іграе ролю щабель падрыхтаванасці тэксту. Гукапіс часцей можна сустрэць ў тэкстах літаратурна апрацаваных й радзей — у імправізаваных. Гаворачы пра рэпартаж, ми ўжо адзначылі, што гэты жанр таксама можа вар'іравацца стылістычна пекло скупога паведамлення пра з’езд дэпутатаў так апісання выдатнай выставы знакамітага мастака. У апошнім выпадку гукапіс прыйдзецца так зместу. Аднак й тут ўсё залежыць пекло індывідуальнасці.

Адны журналісты з-за сваіх уласных схільнасцей й ўяўленняў аб эстэтыцы мовы твора аддаюць перавагу надзвычай простай, невыкшталцаванай, нічым не ўпрыгожанай, набліжанай так побытавай мови.

Іншыя, дзякуючы сваўму характару, тэмпераменту, мастацкаму бачанню світла, эстэтычнаму густу больш схіляюцца так інший манери: тут мова нагадвае чароўны будынак, дзе кожны елемент неабходны й значны, дзе часткі кампазіцыйна абумоўлены й падпарадкаваны агульнаму. Гэта вынік стараннай прадуманасці й мэтазгоднай арганізаванасці выкладу.

Існуе паняцце: мілагучнасць мовы. Няма ў свеце мовы, якаючи б була немілагучнай. Мілагучнасць ствараецца ў выніку гукавой пабудовы выказвання. Так, вядома, што немілагучным становіцца збег шыпячых гукаў. Гук у звычайна асацыіруецца із жахам, пагрозай, небяспекай. Гук л успрымаецца як нешта пяшчотнае, круглае, мяккае; а — адкрыты, радасны. Нібы залітая сонцам крынічка, пераліваюцца словы М. Багдановіча: Лілею млявы плёс люляе…

Вобразнасць й эмацыянальнасць у мови рэпартажу.

Радыё называюць «вялікім сляпым» за няздольнасць аднаўляць візуальныя карціны рэчаіснасці, за абмежаванасць сфери яго ўздзеяння выключна на слых. Даследчыкі мяркуюць, што зрок — біялагічна старэйшы за слых й травні перавагу перад іншымі сродкамі выражэння. Аднак практыкі радыё й слухачы перакананы ў тым што радыё — гэта «слепата чалавека, котрі прыкрыў павейкі, каб зрозуміла бачыць поглядам уяўлення».

Радыёжурналісты, якія часта маюць у сваім распараджэнні толькі адзін сродак уздзеяння — слова, добра ўсведамляюць, што іх завдання — не ў скаргах наконт непаўнаты магчымасцей радыёвяшчання, а ў пошуках сродкаў выражэння, што дапамогуць ім папоўніць недахоп й — больш таго — ператварыць недахоп у вартасць. Недахоп заключаецца ў тым, што візуальнасць абмяжоўвае выяўленчыя магчымасці мастацтва. Ў прыватнасці, тэлебачанне ўплывае на зніжэнне інтэлектуальнай актыўнасці, фантазія пачынае працаваць негаразд шырока. А із цягам години й думка чалавека пачынае ленавацца. Бадай, вышэйшая адзнака магчымасцей радыё у тым, як сам слухачы ахарактызавалі яго: «За апошнія гади радыё нават па зрокавасці перадач здолела перасягнуць блакітны екран».

У рэпартажы пры апісанні абстаноўкі ці характару прымае удзел вялікая сіла ўздзеяння. Яна кроецца ў вобразнай сістэме мыслення, дапамагае вызываць найярчэйшыя асацыяцыі, дапамагае адчуць жыццё ў яго духоўным й матэрыльнай разнастайнасці, робіць абстактнае рэальна вонкавым. [10].

Часта рэпарцёру ў адным сюжэце даводзіцца гаварыць пра мноства фактаў й з’яў. Усе іх патрэбна бачыць, ва ўсіх прымаць удзел. Тут на дапамогу прыходзіць уяўленне, ці вобразы прадметаў, з’яў, якія былі успрыняты чалавекам раней. Малюнкавасць уяўленняў патрабуе развітай фантазіі.

Здараецца выкладаць факти такога эмацыянальнага напруджання, што увогуле становіцца непатрэбна выкарыстанне дадатковых вобразных сродкаў.

як дасягнуць лаканічнасці й тієї жа годину вобразнасці мовы? Гаварыць свабодна, цікава, па-дзелавому — гэта дар. Яго маюць не ўсе. Значыць, трэба выпрацоўваць у сабе таку здольнасць. Адзін са спосабаў: напісаць тэкст, потым расказаць яго сваімі словамі, не падглядаючы ў запіс. Так можна дасягнуць ёмістасці літаратурнага тэксту. Заўважаць палі слабыя месцы (няўменне дакладна задаць пытанне, зацягнутасць апісання й г. д.) й працаваць над іх устараненнем. Другі спосаб: запісаць на стужку радыёрэпартаж із эфіру й ўважліва вывучыць яго із пункту гледжання структури, пастаноўкі пытанняў, сінтаксічнага афармлення сказаў. Заўважыўшы чужыя памылкі, пастарацца пазбавіцца пекло іх у сваім трэніровачным пераказе гэтага матэрыялу перад мікрафонам. [13].

Важлива ўявіць сабе розніцу ў патрабаваннях так дзюх катэгорый тых, хто удзельнічае ў рэпартажы. Перашая — гэта сам рэпарцёр. Яго маўленне павінна быць прыкладам высокай моўнай культури. Інша катэгорыя — тыя, хто запрашаецца так мікрафону. Гэтая катэгорыя таксама неаднародная. З аднаго боці, гэта прадстаўнікі інтэлігенцыі: навукоўцы, літаратары, творчая багема, выкладчыкі, каментатары із розных галін грамадскага й палітычнага жыцця. Так іх маўлення выстаўляюцца такія ж патрабаванні, як й так маўлення работнікаў радыё. Калі ля мікрафону выступае эканаміст, гісторык, сацыёлаг й дапушчае пры гэтым арфаэпічныя ці дыялектныя адхіленні пекло літаратурнай мовы, то такія нормавыя парушэнні звяртаюць увагу слухача больш, чым змест іх прамовы. Для культурнага чалавека адыход пекло моўных й маўленчых патрабаванняў недапушчальны.

І ўсё ж, якія б высокія патрабаванні ані стаялі перад журналістамі радыё, у эфіры даволі часта можна назіраць арфаэпічныя парушэнні норми. Палітарнае ненатуральнае вымаўленне годинах гучыць у мови радыё ў спалучэннях прыназоўніка у са словамі, якія пачынаюцца зз галосных йдеться про, е, у.: уармію (у армію), уоршу (у Оршу), ууфу (у м. Уфу). Больш натуральним, што й павінна быць прызнана нормай, з’яўляецца вымаўленне такіх спалучэнняў із в: увармію, уворшу, ваўфу. Сярод найбольш яастых парушэнняў арфаэпічнай норми варта назваць адсутнасць ёта. Найбольшая колькасць памылак прападае на вамаўленне гукаў на стику слоў. Напрыклад, зімі, із іх, із іншымі чста гучыць як зымі, зих, зыншымі. Нярэдкія выпадкі, калі чуецца зусім злітнае вымаўленне: зімі, зіх, зіншымі. Алі калі ўважліва прыслухацца так жывой народнай гаворкі, то пачуеш: зьіх, зьімі, зьімншымі. Гэта падрымана й фанетычнай нормай. З выразным ётам трэба вымаўляць й такія словаформы, як партыі, станцыі, Грэцыі. На шкода, у большасці выпадкаў ётавы елемент «з'ядаецца» асабліва часта ў канцы фрази. У вельмі доўгіх розповідях у рэпарцёраў не хапае сіл на ёт пры выдыху апошняга слова сінтагмы.

Большасць беларускіх журналістаў, якія ў штодзённым жыцці карыстаюцца пераважна рускай мовай, прагаворваюць спалучэнні шыпячых й свісцячых палітарна, паводле напісанага: цікавішся, сшытак. Падобнае маўленне сустракаецца як дыялектная рыса ў некаторых паўднёва-заходніх гаворках. Палітарнае вымаўленне, відавочна, выклікана ўплывам рускай мовы. як вядома, у рускай мови вымаўленне cьмеёсься, дразьнісья лічыцца простамоўным. Для беларускай мовы, аснову якой складае жывая народна гаворка, таке вымаўленне натуральнае. [12].

Інакш абстіць справа із маўленнем у эфіры людзей, якія не належаць так інтэлігенцыі. Тут дыяпазон магчымых адхіленняў пекло норми можа вагацца больш істотна, й гэта травні сваё абгрунтаванне. Некаторыя выступленні, здавалася б, досыць шарахаватыя, няўклюдныя, могуць быць вельмі цікавымі па фактах, па думках, па шчырасці гаворачага. І було б недаравальна імкнуцца прывесці іх так норми. Напрыклад, у рэпартажы пра вясковае жыццё гучаць словы бабулькі: Так мяне часта син прыязджаіць. Інагда із сельсавета пазвонюць: можа, помашч якаючи трэба. (Бел. радыё, праграма «Сільська раніца») Гэтыя дыялектычныя словы не павінны рэзаць слых, а наадварот, прыцягваць увагу сваёй шчырасцю, непасрэднасцю, самабытным каларытам.

Вельмі розныя людзі ў вельмі розных па формі выступленнях нясуць нам каштоўныя факти свайго жыцця, кавалачак сваёй душы. І завдання рэпарцёра — дапамагчы данесці ўсё гэта так слухача.

Л.Ц.Выгонная, улічваючы вопыт даследаванняў па бларускай інтанацыі, фармулюе шэраг патрабаванняў так літаратурна правільнага маўлення:

* павольны тэмп маўлення;

* максімальная захаванасць всіх галосных ненаціскных складоў й ў сувязі із гэтым іх.

выразная якасць;

* пабочны націсск у шматскладовых словах;

* арыентацыя інтанацыі фрази на акцэнтна выдзеленае слова;

* спакойны тон маўлення без вялікіх рухаў частаты асноўнага тону, без тых «скокаў».

на некалькі тонавых щаблів, якія назіраюцца ў рускім маўленні;

* акрэслены канец фразы;

* вялікая роля працяглых гукаў пры перадачы акцэнтна вылучаных слоў й.

эмацыянальнасці маўлення. [5].

Журналіст звяртаецца не толькі так розуму слухача, але й й так яго пачуццяў. Ёсць розныя сродкі ўзмацнення экспрэсіўна-эмацыянальнага боці мовы (метафары, параўнанні й інш.). Няшчырае, вялае, трафарэтнае слова расхалоджвае людзей. Нельга, каб журналісты падыходзілі так чалавечага лёсу із гатовымі меркамі, абыякава ці так «распісвалі» чалавека, каб ён сам сябе було пазнаць. Стыль рэпартажу залежыць пекло таго, што павінен адбыцца паварот так чалавека, так глыбокага ўсебаковага вывучэння жыцця.

Калі журналіст неахайна ставіцца так сваёго матэрыялу, то непазбежнымі будуць штампи, недакладнасць словаўжывання, несуразнасць зместу. Тады ашукваеш й сябе, й мільёны слухачоў. Наконт гэтага бытуе прыклад: Даярка, стомленая, але й шчаслівая, вярталася дадому. У небі свяцілі зоркі, й яно із радасцю думала аб тым, што праз некалькі гадзін зноў будзе ісці па гэтай жа дарозе тому за ферму… Ці варта так бессаромна «рамантызаваць» цяжкае працоўнае жыццё на вёсцы? [2].

ЗАКЛЮЧЭННЕ.

Рэпартаж складаецца із разнародных стылістычных кампанентаў. Пазамоўныя (экстралінгвістычныя) фактары патрабуюць удзелу ў рэпартажы розных маўленчых стылей, розных форм падачы матэрыялу, розных відаў маўлення. Гэта тлумачыцца разнастайнымі мэтамі жанру (авятленне, апісанне, інфармацыя, каментарый й г. д.). усе гэтыя фактары й ствараюць шматграную ў стылістчных адносінах слоўную тканіну рэпартажу.

Алі було б памылкова лічыць, што рэпартаж, як мазаіка, складаецца із розных дрэнна звязаных паміж сабой кускоў тэксту. Розныя ў стылістычных адносінах часткі рэпартажу ўнутрана цесна сплятаюцца дзякуючы я рэпарцёра. Аўтарская мадальнасць пранізвае ўсе часткі рэпартажу, аб’ядноўвае знешне рознародны тэкст унутраны адзінствам. Рэпартаж са стылістычнага пункту гледжання — гэта разнастайнасць, адрозненне ў адзінстве. Аўтарскае я рэпарцёра — гэта й кампазіцыйны, й стылістычны, й сюжэтны цэнтр рэпартажу. Знешняя стракатасць пры ўнутранай цэласнасці праяўляецца таксама пры аналізе лексікі й фразеалогіі твора.

У рэпартажы асутнічае характэрнае ядро найбольш ужывальнай лексікі й фразеалогіі. Яни не ўяўляюць сабой однароднай з’явы. У лексіку, як й ў многія літаратурныя жанри, уваходзіць пераважна нейтральні яе пласт. Гэта слоўная аснова жанру. І яно функцыянальна звязана із камунікатыўнай задачай рэпартажу: аповяд пра падзею, перадача інфармацыі. Нейтральныя словы й выразы — гэта лексічны фон, лексічная аснова жанру. Тым не менш, гэта лексічны пласт не стварае пэўных асаблівасцей, характэрных прыкмет. Апошнія ўзнікаюць пры ўзаемадзеянні нейтральнай лексікі із іншымі стылістычна афарбаванымі пластамі. Разнастайныя спосабы спалучэння такіх пластоў ствараюць унутраныя жанравыя адрозненні.

Для рэпартажу характэрна перш за ўсё узаемадзеянне нейтральнай лексікі із размоўнай, годинах моцна афарбаванай эмацыянальна. Размоўная лексіка — неад’емны атрыбут кожнага рэпартажу. Насычанасць размоўнымі словамі залежыць пекло тэматыкі твора, індывідуальнай манери журналіста.

Функцыя размоўнай лексікі розныя. Галоўная звязана із формамі аўтарскага я, выражэннем эмоцый рэпарцёра. Размоўныя словы й выразы падкрэсліваць елемент асабістага, аўтарскага ў сюжэце. І ўсё ж размоўная лексіка існуе не толькі для ажыўлення аповяду. «Размоўнасць» генетычна ўласціва рэпартажу, матывавана стылем жанру. Размоўная лексіка актыўна ўзельнічае ў стварэнні атмасферы. І ваганні тут даволі шырокія: пекло стрыманага, афіцыйнага, строгага рэпартажу (дзе размоўныя словы ужываюцца мінімальна) так рэпартажаў нарысавага характару із багаццем размоўных адзінак, із высокай ступенню самавыражэння журналіста.

Размоўны стыль ўяўляе сабой каштоўнасць яшчэ із аднаго пункту гледжання. Размоўнае выступленне рэдка калі бывае зусім бясстрасным. Звычайна яно нясе ў сабе значны зарад эмацыянальнай энергіі - й не толькі ў сваёй інтанацыйнай афарбоўцы, але й й ў рэпарцёрскім тэксце, із яким яно непарыўна звязана. Эмоцыі й энергетыка настрою спрыяюць большай эфектыўнасці рэпартажу.

Спецыяльная лексіка іграе дэфінітыўную й намінатыўную ролю. Тэрміны звычайна выкарыстоўваюцца ў прамым значэнні, не адбываецца іх пераасэнсаванне. Выкарыстанне спецыяльнай лексікі ў рэпартажы таксама травні межы. Крытэрыем адбору выступаюць такія патрабаванні так мовы рэпартажу, як папулярнасць, даступнасць, прастата. Вузкаспецыяльныя тэрміны амаль не сустракаюцца. Стылістычная функцыя спецыяльнай лексікі: яна стварае відавочнасць, дакладнасць, каларыт (у навуковых рэпартажах). Выкарыстанне спецыяльнай лексікі - звычайная справа для дзеючых асоб рэпартажу.

Практыка сведчыць, што рэпартаж — сінтэтычны жанр, котрі ўвабраў у сябе стылёвыя рысы іншых жанраў, але й ўтрымлівае іх не хаатычна, а ў адпаведнасці са сваёй прыродай й патрабаваннямі.

Такім чынам, хаця рэпартаж й адносіцца так інфармацыйных жанраў, ён прадстаўляе вялікія магчымасці для праяўлення індывідуальнай манери журналіста. Шырокія жанрава-стылістычныя магчымасці не дазваляюць выкарыстоўваць у рэпартажы штампи й канцылярскія выразы. Аказваецца, рэпартаж можа быць створаны зусім не «рэпартажнай» мовай.

Беларускія журналісты, што працуюць на дзяржаўным радыё, на шкода, выкарыстоўваюць не ўвесь арсенал стылествараючых сродкаў рэпартажу. Часцей за ўсё нам даводзіцца слухаць аператыўныя, чи афіцыйныя рэпартажы.

З пункту гледжання эстэтычных норм рэпартажу проціпаказаны сухасць, нейтральнась выкладу. Гэта адзін із самих экспрэсіўных жанраў радыёжурналістыкі. Ён патрабуе яркага выражэння аўтарскіх ацэнак, сімпатый й антыпатый.