Міфалагічныя вытокі купальскага абраду ў беларусаў

Уводзіны

Сталае свята летняга сонцавароту, якое вядома яшчэ пад назвай Купалле, Купаллё, Іван ці Ян купальны — самае маляўнічае па колькасці прыгожых язычніцкіх звычаяў гадавое свята, дахрысціянская сутнасць якога засталася амаль не кранутай да нашых дзён. Першыя беларускія фалькларысты 18 ст. З. Даленга-Хадакоўскі і А. Меер сведчылі, што нашы землі палалі кпальскімі вогнішчамі і што Купала найбольш часта ўпамінаецца ў песнях беларусаў. Назва свята справядліва звязваецца з культам Сонца — жыццядаўцы стваральных сіл прыроды. Купальскія вогнішчы і былі яго адлюстраваннем, увасабленнем, праз якія скакалі з магічнымі мэтамі, часцей за ўсё папарна. Іх дапаўнялі ўзнятыя на шастах палаючыя колы, паходні з берасты з іх вогненнымі кругамі, якія стварылі дзівосна-фантастычнае адлюстраванне Сонца на зямлі ў кароткую ноч з 6 на 7 ліпеня.

Свята Купалы прыналежыць да ліку самых ушанаваных, важных і «разгульных» свят у годзе. У ім прымала ўдзел усё насельніцтва, прычым традыцыя патрабуе актыўнага ўключэння кожнага ва ўсе абрады і дзействы, як правіла, звязаныя з вадой, агнём і раслінным мірам.

У гадавым каляндарным цыкле свята Купалы суадносіцца са «сталасцю» (Каляда «нараджэнне» і «малалецтва», Вялікдзень «юнацкасць», Купала «сталасць», Таусень «старасць», Каляда «смерць» і ізноў «нараджэнне»). Перыяду «сталасці» адпавядаюць і такія паняцці як «шлюб», «жаніцьба» і інш.

Дата імпрэзы Купалы рухомая і звязаная з спалучэннем двух астранамічных падзей — летнім сонцастаяннем (22 чэрвеня) і найблізкім да яго поўняй. За аснову бярэцца дата сонцастаяння — гэтая галоўная падзея. Калі найблізкая поўня моцна абароніць ад 22 чэрвеня, то Купала святкуецца сапраўды па сонечнай даце, а калі поўня блізка да сонцастаяння (не далей 2−3 дзён назад і 7 — 10 дзён наперад), то святкуецца ў ноч спалучэння гэтых падзей. Калі Купала святкуецца ў перыяд спалучэння сонцастаяння і поўні, то гэта ўжо не проста Купала, але Вялікая або Моцная Купала.

Калі Купала Моцная, то асноўным містычным матывам купальскіх містэрый з’яўляецца Шлюб, калі пры гэтым поўня непасрэдна папярэднічае даце сонцастаяння, то акцэнтуецца Некранутасць (развітанне з Некранутасцю), калі рушыць услед, то кіроўным матывам з’яўляецца Шлюб.

Калі Купала не з’яўляецца Вялікай, то вельмі важным містычным матывам (акрамя Шлюбу) з’яўляецца Смерць. Бо акцэнт у гэтым выпадку робіцца не на спалучэнні Моцнага Сонца і Моцнага Месяца, а толькі на Сонца, якое з гэтага дня пачынае меншаць.

Характэрна, што, у сілу шэрагу чыннікаў, апярэджанне Купалай даты летняга сонцастаяння меней пераважна, чым запазненне. Гэта добра відаць па дапушчальным змешванні даты Вялікай Купалы адносна 22 чэрвеня — усяго паўтыдню назад і амаль дзве тыдня наперад. Адпаведна і максімальнае выдаленне поўні ад Купалы таксама атрымліваецца «нелінейным» — паўтары тыдні назад і дзве з паловай тыдня наперад (астранамічна максімальная дыстанцыя без уліку кірунку — дзве тыдня).

Рухомасць дакладнай даты і ўлік найблізкай поўні вызначаюць своеасаблівы характар усяго свята — акрамя пэўнай даты Купальскай Ночы мае месца і так званая «Купальскі тыдзень», «Русальскі тыдзень» або «Русаліі». Заўважым, дарэчы, што «тыдзень» тут паняцце не строга каляндарнае — у рэальнасці яна можа доўжыцца і дзве, і тры каляндарных тыдня.

Адзін і той жа прынцып азначэння дат свят выкарыстоўваецца для ўсіх свят, звязаных з чатырма ключавымі кропкамі сонечнага каляндара (два сонцастаяння і два раўнадзенства) — для Каляды, Велікдня, Купалы і Таусеня. Усе гэтыя святы, акрамя дакладнай (рухомы) даты маюць яшчэ і сваю «тыдзень» (Русаліі, Калядкі і інш.)

Рухомасць Велікдня, напрыклад, вымусіла хрысціян (якія наўмысна «накрывалі» паганскія святы хрысціянскімі) увесці так званую «Александрыйскую пасхаллю» — формулу вылічэння даты Вялікдня, якая ў старажытнасці супадала (за малым выключэннем) з формулай паганскай. Адгэтуль жа і так званая «Велікодны тыдзень» і назоў Вялікдні, супадальнай з святам Дабравешчанні «Кірыя-Вялікдзень» ад грэцкага слова «кирас» («моцны»).

Аднак бяздумна ўжываць «зваротную» тэхналогію для ўзнаўлення дат паганскіх свят нельга. Дата Яна-Купалы, напрыклад, па-першае, перастала быць рухомы, а, па-другое, спазняецца зараз па стаўленні да даты летняга сонцастаяння аж на 13 дзён, «з'ехаўшы» разам з недакладным Юліянскім каляндаром.

Але ж як бы ні было тое гісторыя. А сёння Купалле святкуецца і ў горадзе, і ў вёсцы, і зяўляецца адным з самых любімых і ўшанаваных свят беларускага народу. Так было, так ёсць і так, напэўна, будзе, пакуль існуе жыцця на Зямлі і Сонца усходзіць і заходзіць.

1.Генезіс купальскага абраду ў беларусаў.

Мноства паданняў звязана з тэмай агню нябеснага і зямнога, барацьбы дабра і зла, света і цемры. Мноства абрадаў славянскай культуры звязана з ачышчэннем. Беларуская культура не стаіць асабняком ад іншых славянскіх культур, ус яны, цесна перапляценныя, ствараюць непаўторна-містычны малюнак казкавага ўспрыцця рэальнасці.

Беларускае паганства не было адасобленае ад вераванняў роднасных і суседніх народаў славянскіх і іншых, жывучых побач і далей, яно з’яўляецца самастойным фрагментам старажытнай індаеўрапейскай рэлігіі, які развіўся ў першае тысячагоддзе нашай эры. Амаль поўная адсутнасць сведчанняў аб славянскай рэлігіі да 6 стагоддзі і малы іх лік, якія адносяцца да перыяду ад 6 у. па 11 у., змушае навукоўцаў аднаўляць найстаражытную славянскую рэлігію, выкарыстаючы сучасны матэрыял (запісы 19−20 ст.) і ўжываючы параўнальна-гістарычны метад, падобны таму, які ўжываецца ў лінгвістыцы. Параўнальна — гістарычны метад разам з арэальна — тыпалагічным і культурна — геаграфічным (збольшага і лінгвагеаграфічным) даюць магчымасць вылучыць архаічныя з’явы з масы інавацыйных і з адноснай дзеллю верагоднасці прадставіць іх як праславянскія, язычніцкія. Пры гэтым, у адрозненне ад хрысціянства, уяўлялага сабой досыць суцэльную, устойлівую, структурна аднастайную, зачыненую сістэму дагматаў і рэлігійных знакаў, славянскае паганства з’яўлялася неаднастайнай адчыненай сістэмай, у якой новае ўжывалася са старым, стала дапаўняла яго, утворачы цэлы шэраг напластаванняў.

Калі ж паглядзець на генэзу, на паходжанне народных гледжанняў аб чароўнай сіле і гледжанняў аб сіле нячыстай, то першыя ўзыходзяць да хрысціянства, а другія — шмат у чым да славянскага паганства. Гэта давала падставу яшчэ ў 19 у. казаць аб распаўсюджаным у славян дваеверу. Прытым паняцце дваеверра ўжывалася не гэтулькі ў дачыненні да гістарычнага працэсу і вытокам народных рэлігійных вераванняў, колькі да самога характару гэтых, ужо ўстояных вераванняў, да эпохі 19 у. і пачаткі 20 у. Аднак, калі разглядаць гэтае пытанне з генетычнага пункта гледжання, з пункта гледжання вытокаў народнай духоўнай культуры, прыйдзецца прызнаць, што такіх вытокаў або крыніц было больш двух — хрысціянскага і паганскага.

Існаваў яшчэ трэцяя крыніца, шмат у чым прыняты славянамі сумесна або амаль адначасова з хрысціянскім. Гэта народная і гарадская культура, якая развівалася і ў Візантыі, і збольшага на Захадзе. Так пранікалі ў славянскае асяроддзе элементы позняй антычнасці - элінства, матывы блізкаўсходніх апокрыфаў, усходняга містыцызму і заходняй сярэднявечнай кніжнасці, якія, верагодна, у славянскай народнай культуры і рэлігіі не функцыянавалі і не ўспрымаліся як вызначаная сістэма, але якія надавалі ўсёй славянскай культуры эпохі мінуўшчыны тысячагоддзі вызначанае аблічча, асоба, поўнасць і рознастароннасць яе вонкавых, фармальных і ўнутраных — ідэалагічных і сэнсавых — праяў і сутнасцяў.

Калі бы ўсё зводзілася да «дваевера», да двух кампанентам, да двух крыніцам славянскай народнай духоўнай культуры ў канцы 1-го і ў пачатку 2-го тысячагоддзі нашай эры, культуры, якая мела паслядоўнае і бесперапыннае развіццё да нашых дзён, пытанне выяўлення элементаў славянскіх дахрысціянскіх паганскіх старажытнасцяў вырашаўся бы адносна проста. Усё, што заставалася бы за вылікам хрысціянскіх інстытутаў, чорт і асаблівасцяў, добра вядомых па шматлікіх пісьмовых сведчаннях, можна было бы аднесці на рахунак дахрысціянскага паганства, растлумачыць як яго працяг, развіццё або рэлікты. Аднак справа ўскладняецца ў значнай ступені наяўнасцю фрагментаў «трэцяй» культуры, запазычанняў і ўласна славянскіх інавацый агульнага і асабліва лакальнага паходжання.