Крыніцы i асноўныя рысы старажытнага права Беларусі ў IX-XIII стст

Тэма 1. Крыніцы i асноўныя рысы старажытнага права Беларусі ў IX-XIII стст Змест Уводзіны Грамадскі i дзяржаўны лад усходнеславянскіх княстваў

Крыніцы старажытнабеларускага права Асноўныя рысы права дзяржаў-княстваў

Заключэнне Спіс выкарыстанай літаратуры Уводзіны Да цяперашняга часу навукоўцы так і не дашлі да адзінага меркавання, калі ж паўстала дзяржаўнасць у народаў Усходняй Еўропы. На гэта ёсць мноства розных чыннікаў, асноўны з якіх з’яўляецца адсутнасць, альбо недахоп гістарычных дакументаў, аналіз якіх дазволіў бы ўсталяваць сапраўдныя чыннікі ўзнікнення дзяржаўнасці, пераходу ад дзяржаўных формаў грамадзянскага існавання да палітыка-тэрытарыяльнай арганізацыі кіравання грамадствам. Вынікам даследаванняў навукоўцаў розных гістарычных перыядаў стала многа розных тэорый, кожная з якіх завуць свае даты і чыннікі паходнасці дзяржаўнасці на тэрыторыі Беларусі. Напрыклад гісторык права С.В. Юшкоў лічыў, што першыя прыкметы дзяржаунасці ў славян адзначаюцца пасля VII ст. н.э. А акадэмік Б.А. Рыбакоў сцвярджае, што дзяржаунасць у славян узнікла намнога раней, недзе на памежы старой і новай эры. А вось прафесар В.І. Гарамыкіна не згодна з думкай аб тым, што феадалізм у Еўропе пачаў развівацца адразу пасля падзення Рымскай імперыі. Яна сцвярджае, што ў выніку вялікага перасялення народаў на тэрыторыі былой Рымскай імперыі ў зніклі новыя рабауладальніцкія дзяржавы, якія існавалі нядоуга ў параунанні са старажытнымі цывілізацыямі. У Кіеускай Русі, як і у іншых дзяржавах, спачатку існавала рабауладальніцкая фармацыя, якая ў ХІІ - ХІІІ стст. змянілася феадальнай. Пачатак пераходу ўсходніх славян да класавага грамадства на тэрыторыі Беларусі адносіцца да другой паловы 1-га тыс. н.э., гэта ў апошні час прыйшлі да высновы беларускія вучоныя. У гэты перыяд тут складваюцца шматукладныя сацыяльна-эканамічныя адносіны, развіваецца маёмасная няроўнасць, зараджаецца раннефеадальны ўклад жыцця, які прыкладна з ІХ-Х стст. становіцца вызначальным.

Нетыповай была для гістарычнага развіцця славян рабаўладальніцкая фармацыя ў яе класічным стане. Працяглы пераходны перыяд характарызаваўся своеасаблівым грамадскім ладам, пры якім адначасова існавалі тры ўклады: першабытнаабшчынны, рабаўладальніцкі і феадальны. Першы быў аджываючым, другі не атрымаў шырокага распаўсюджвання і толькі трэці стаў базісным для развіцця новай фармацыі.

Каб разабрацца больш падрабязней, разгледзім дадзеныя пытанні.

1. Грамадскі i дзяржаўны лад усходнеславянскіх княстваў

Асаблівасцямі грамадскага ладу беларускіх княстваў (Полацкае, Тураўскае і інш.) у Х-ХІІІ стст. было расслаенне абшчыннікаў на бедных і багатых. Яно ішло па двух асноўных напрамках. Зямля пераходзіла ў прыватную ўласнасць абшчыннікаў. Мелі месца таксама насільны захоп зямлі родаплемянной знаццю і пераўтварэнне свабодных абшчыннікаў у залежных сялян. Пісьмовыя крыніцы XI-XII стст. называюць залежных людзей смердамі. Былі людзі, якія поўнасцю згубілі сваю асабістую свабоду і ў дакументах называюцца халопамі або чэляддзю, па сваім стане яны былі рабамі. Рознымі шляхамі траплялі абшчыннікі ў залежнасць. Напрыклад, у сувязі з неўраджаем селянін мог звярнуцца да багатага чалавека і ўзяць у яго купу (пазыку). Такі селянін называўся закупам.

Радовічы ад слоў «радзіцца», «дамаўляцца» сяляне, звязаныя абавязацельствамі з феадаламі. На другім полюсе раннефеадальнага грамадства стаялі князі і баяры (дружыннікі). Князь са сваёй дружынай збіраў даніну з падуладнага насельніцтва. (Даніна — гэта натуральны падатак збожжа, воск, мёд і г. д., які плацілі князю сяляне). Збор даніны з насельніцтва называўся палюддзем.

Дружыны ў полацкіх князёў, складаліся з дзвюх груп, як і ў іншых князёў «рускіх»: у першую — старэйшую — уваходзілі «бояры», «сильные мужи», у другую — малодшую, якая жыла пры двары князя, — «гридь», «отроки», «детские». З другой выходзілі слугі князя, яго целаахоўнікі, малодшыя службовыя асобы. Найменне «воі», насілі земскія ратнікі, якія не належылі да сталага княжацкага войска.

3 цягам часу феадальная ўласнасць на зямлю пашырылася. Дружыннікі або баяры атрымлівалі ад князя падараванні ў выглядзе права збіраць даходы з воласці так званыя «кармленні». Пазней узнікаюць розныя формы феадальнага землеўладання: вотчыннае валоданне зямлёй, сядзібай і сялянамі з правам продажу зямлі, раздзелу яе і перадачы ў спадчыну; памеснае перадача буйным феадалам зямлі ў часовае карыстанне за службу без права спадчыны. Так, яшчэ да з’яўлення буйнога княжацкага землеўладання ва ўсходніх славян узніклі прыкметы васальнай залежнасці, што азначала права атрымання дружыннікамі даніны з пэўнай тэрыторыі. У якасці васалаў вялікага князя дружыннікі неслі службу за «лен». Словы «княжы муж» азначаюць чалавека, які набліжаны да князя, выконвае яго даручэнні і якому ў кіраванне і для збору даніны даецца горад з воласцю. Паступова «княжыя мужы» з разнастайнымі азначэннямі («добрыя», «лепшыя» і інш.), як члены старэйшай дружыны князя пачалі, называцца баярамі. Буйнымі феадаламі-ўласнікамі былі царква і манастыры. Манастырскія вотчыны папаўуняліся за кошт княжацкіх ахвяраванняў і ўкладаў прыватных асоб. Такім чынам, асноўнымі відамі феадальнага землеўладання сталі княжацкае, баярскае, царкоўнае.

У барацьбе супраць сялянства феадалы маглі захаваць сваё панаванне толькі маючы ўладу і апарат прымусу войска, суд. Усё гэта вяло да ўтварэння дзяржавы. Поспехі, дасягнутыя ў сельскагаспадарчай вытворчасці, стварылі эканамічныя перадумовы для аддзялення рамяства і гандлю ад земляробства. Месцамі канцэнтрацыі гэтых відаў гаспадаркі з’яўляліся гарады. Паколькі ў гарадах жылі рамеснікі і купцы, яны маглі ўзнікнуць толькі там, дзе зручна было займацца гандлем і рамяством: на берагах рэк, у зручных для прыстані вусцях, каля перапраў, на скрыжаванні дарог, сярод урадлівых зямель. Вельмі распаўсюджаным быў шлях узнікнення горада з феадальнага замка, які з’яўляўся цэнтрам адміністрацыйнага і гаспадарчага жыцця. Вялікая група беларускіх гарадоў заснавана воляй князёў — Заслаўе, Камянец, Гродна і інш. Яны былі ваенна-адміністрацыйнымі ці пагранічнымі крэпасцямі. Самым старажытным беларускім горадам з’яўляецца Полацк, летапіснае ўпамінанне аб якім адносіцца да 862 г. Летапісныя даты першага ўспаміну не адпавядаюць часу сапраўднага ўзнікнення горада. Археалагічныя знаходкі ўнеслі значныя карэктывы ў пытанні аб часе з’яў-лення «летапісных» гарадоў. У трох беларускіх гарадах (Полацку, Віцебску, Лукомлі) знойдзены пасяленні VIII-IX стст.

Горад складаўся з некалькіх частак. Унутраная частка называлася «дзядзiнец». (Дзядзінец — гэта ўмацаваны валамі, равамі, сценамі цэнтр горада.) Каля ўмацаванага цэнтра ўзнікалі паселішчы рамеснікаў і гандляроў, якія называліся пасадамі. Важным грамадскім месцам горада быў рынак («торг»). У XII-XIII стст. шырокае развіццё атрымалі кавальскае, ювелірнае, ганчарнае, гарбарнае (апрацоўка скур), шавецкае, бандарнае (выраб бочак) і іншыя рамёствы. Паміж гарадамі вёўся гандаль. Купцы падтрымлівалі гандлёвыя сувязі не толькі з суседнімі, але і з далёкімі краінамі. Вядомыя сувязі Полацка з Візантыяй, Арабскім халіфатам, германскімі гарадамі, аб чым сведчаць шматлікія скарбы, якія ўтрымлівалі манеты гэтых краін. Праз беларускія землі праходзіў вялікі водны шлях з вараг (Балтыйскае мора — р. Нява — Ладажскае возера — р. Волхаў — возера Ільмень — р. Ловаць — р. Днепр Чорнае мора; Балтыйскае мора — р. Заходняя Дзвіна р. Днепр Чорнае мора). 3 замежных краін дастаўлялі ў амфарах (амфары — вялікія гліняныя пасудзіны) віно і аліўкавы алей, перац, лаўровы ліст, Грэцкія арэхі, шкляны посуд, фарбы, дарагія тканіны, упрыгажэнні. 3 заходнеславянскіх гарадоў вывозіліся футра, воск, мёд, сабраныя ў якасці даніны, а таксама рабы, захопленыя ў час войнаў. Такім чынам, X — XIII стст. — гэта раннефеадаль-ны перыяд у развіцці беларускіх зямель, які характарызуецца: 1) зменай першабытных адносін феадальнымі; 2) аддзяленнем рамяства ад сельскай гаспадаркі; 3) развіццём гандлю і ростам гарадоў; 4) утварэннем феадальнай зямельнай уласнасці і з’яўленнем залежных сялян. Утвараецца вялікая і магутная дзяржава, якая называецца Кіеўскай Руссю. Беларускія землі (землі дрыгавічоў, радзімічаў і крывічоў) увайшлі ў склад гэтай дзяржавы.

Так, як у IX-XIII стст. такога тэрміна, як «дзяржава» яшчэ не было, выкарыстоўваліся іншыя назвы: «зямля», «горад», «княства». Кожны «горад» меў свой палітычны цэнтр — стольны горад. Дробныя дзяржавы-княствы пераважалі, і па меры развіцця феадальных адносін, аб’ядноўваліся пад наглядам мацнейшых княстваў, альбо зліваліся з імі. Прычым адбывалася гэта як на добраахвотнай аснове, так і па прымусе. [4,с.11]

Па форме кіравання княства былі манархіяй. Вышэйшымі органамі ўлады былі князь, рада, веча (сойм). На чале дзяржавы стаяў вялікі князь. Але ўлада манарха была абмежаванай: маючы права вырашаць усе пытанні, найболей важныя з іх ён вырашаў толькі пасля абмеркавання іх у радзе або на веча (такія пытанні, як збор даніны, арганізацыя вайскоўца паходу і г. д.). Дапамога князю аказвалі лютва і рада старэйшын. 4, c.12]

Станаўленне суверэнітэту-васалітэту ставілі ўсіх феадалаў у становішча служылых людзей. Малодшая дружына знаходзілася ў найбольшай залежнасці ад князя, чым буйныя феадалы-землеўладальнікі, якія карысталіся большай аўтаноміяй. У статуце буйнага баярына-вотчынніка злучыліся права ўласнасці на зямлю і ўлада. Князі-намеснікі, якія не служылі непасрэдна ў княжай дружыне, станавіліся першымі васаламі. Для іх асноўным абавязкам з’яўлялася не выплата падаткаў, а ваенная служба.

Так, як кіеўскія князі імкнуліся цэнтралізаваць уладу, гэта прывяло да ліквідацыі племянных князёў, ухіленню князёў-намеснікаў. Зямлю атрымалі сыны вялікага князя, што ўзмацніла суверэнітэт бацькі, яго аўтарытэт. Пры гэтым прынцып старшынства сутыкаўся з прынцыпам «отчины»: пры абмене землямі, перасоўванні з аднаго «стала» на іншы, некаторыя не жадалі змяняць наседжаныя месцы, іншыя дзёрліся да кіеўскага «сталу» праз галовы братоў. Для ўрэгулявання падобных канфліктаў у ІХ-ХІІ стст. пачынаюць складацца дамовы паміж князямі на ўмовах панавання-падначаленні, звязаў і вайскоўцаў кааліцый. Шматлікія князі часцяком прызнавалі ў такіх дамовах за сваімі баярамі-васаламі волю службы і бяскарны адыход ад службы.

Мясцовае кіраванне ажыццяўлялі сыны князя, альбо давераныя людзі князя. Рэсурсы для існавання, мясцовыя органы ўлады атрымлівалі збіраючы з насельніцтва, праз сістэму кармленняў.

У гэты перыяд стаўлення паміж кіеўскім князем і мясцовымі князямі будаваліся па прынцыпе васалітэту — суверэнітэту. Князь аказваў дапамогу мясцовым князям, а яны ў сваю чаргу знаходзіліся ў яго ў паслухмянстве, абавязаныя былі падаваць войска, аддаваць частку даніны. Калі ж хто-небудзь з васалаў вырашаў процістаяць князю, яго прымушалі да падпарадкавання сілай, альбо проста пазбаўлялі валадарстваў, ізноў жа пры дапамозе сілы. Функцыі органаў кіравання на месцах ажыццяўлялі пасаднікі, цівуны і інш. Пасаднік абіраўся веча або прызначаўся князем у іншыя гарады дзяржавы, дзе ён з’яўляўся намеснікам вялікага князя. Гэтак жа важным элементам палітычнай сістэмы была царква, якая, займалася ідэалагічнай апрацоўкай насельніцтва. Верхавіна духавенства прымала актыўны ўдзел у палітычным жыцці дзяржавы. Такім чынам, мы бачым, што дзяржаўны лад у ІХ-ХІІІ стст. на тэрыторыі сучаснай Беларусі па форме кіравання з’яўляўся манархіяй, дзяржава з’яўлялася ўнітарным, з дэмакратычным палітычным рэжымам. Дзяржаўны апарат складалі як вышэйшыя органы ўлады (князь, веча, рада), так і мясцовыя органы самакіравання.

2. Крыніцы старажытнабеларускага права Гісторыя права Беларусі бярэ свой пачатак з спрадвечных часоў, калі асноўнай крыніцай права было звычайнае права. Яно складалася непасрэдна з грамадскіх адносін, якія былі ўхваленыя і зацверджаныя грамадскімі і дзяржаўнымі органамі і выкарыстоўваліся на працягу даволі доўгага часу.

На тэрыторыі Беларусі звычайнае права было пераважным да сярэдзіны ХV стагоддзя, а затым пачатак паступова выцясняецца пісаным правам, у якім шматлікія нормы звычайнага права набылі форму закона ў выглядзе шматлікіх грамат, лістоў, прывелеі, статутаў і інш. прававых актаў.

Мэтазгодна пачаць разгляд крыніц беларускага феадальнага права з характарыстыкі, абласных, гарадскіх і валасных грамат (прывелеяў).

Гісторыя ведае ўсходніх славян падчас поўнага панавання ў іх звычаёвага права; найстаражытныя тэрміны, якія азначаюць права наогул, ставяцца да звычаёвага права: «праўда», «нораў», «звычай», «адданне». Вышэй прыведзеныя тэрміны паказваюць і на паходжанне звычаёвага права, і на яго ўласцівасці.

Ідэя фармальнага раўнапраўя свабодных грамадзян была характэрнай рысай старажытнага звычаёвага права, поўнага бяспраўя халопаў і чэлядзі нявольнай і фактычных ільгот для пануючага класа. На вечавых сходах усе свабодныя хатнія гаспадары маглі ўдзельнічаць у вырашэнні дзяржаўных спраў, валодалі роўнай праваздольнасцю. У частцы заняцця дзяржаўных пасад і ў прысваенні сабе некаторых даходаў буйныя землеўласнікі дамагліся для сябе пераваг. Асабліва ўзраслі перавагі і правы кіруючых вырхоў у перыяд станаўлення і ўмацавання феадальных адносін. У сувязі з чым і звычаёвае права пачало замацоўваць праваадносіны, выгодныя класу феадалаў. Гэтая дваістасць звычаёвага права атрымала адлюстраванне і ў розных помніках пісанага права, такіх, як Дагавор 1229 г., у граматах Полацкай і Віцебскай земляў. Дагавор 1229 г. быў заключаны Смаленскім, Віцебскім і Полацкім княствамі з Рыгаю і Гоцкім Берагам. Галоўнае прызначэнне дагавора заключалася ў замацаванні прававых нормаў, якія забяспечвалі нармальныя адносіны паміж заходне-і ўсходнееўрапейскімі народамі на аснове ўзаемнасці і раўнапраўя. У дагаворы прадугледжвалася зацвярджэнне мірных адносін, вызначаўся аб’ём адказнасці за крымінальныя злачынствы, парадак і чарговасць спагнання доўгу, парадак судаводства. 2, c.89]

Звычаёвае права выяўляецца, першым чынам, у юрыдычных дзеяннях (фактах). Найважнай формай выраза звычайнага права служаць акты юрыдычных угод і судовыя акты, якія служылі пераважна для распазнання права грамадзянскага і крымінальнага. У іх дзейсныя асобы імкнуцца здзейсніць дзеянне паводле з правам, але не заўсёды дасягаюць гэтай мэты. Нарэшце, яно можа быць выяўленае ў славесных формулах — юрыдычных прыказках, з якіх некаторыя пазней сталі формай закона, а шматлікія ацалелі да нашых дзён з часоў найстаражытных, напрыклад: «Малады на бітву, а стары — на думу»; «Малады князь, маладая і душа»; «На адным веча, ды не адны прамовы» і г. д.

Паводле з паходжаннем звычаёвага права, яно: першае — валодае падвойнай абавязковасцю — унутранай і вонкавай, гэта значыць права змяняецца не толькі асабістым сумленнем і прытомнасцю права. Другое — для паведамлення праву вонкавай абавязковай сілы яму надае рэлігійнае значэнне, гэта значыць паходжанне абавязковых нормаў узводзіцца да самога бажаству. У трэціх, звычайнае права лічылася прыроджаным для вядомага племя або нацыянальнасці; адгэтуль кожны ў чужой краіне імкнуўся захаваць за сабой свае айчынныя правы. У — чацвёртых, як права, якое захоўваецца традыцыяй, перадачай, яно ў вышэйшай ступені кансерватыўна, бо змена яго пагражала разбурэннем самога правы; адгэтуль — паступаць па даўніне значыць «паступаць па праве». Але, у — пятых, як права, не выяўленае ў цвёрдай (пісьмовай) форме, яно здольна змяняцца разам з жыццём .

Старадаўнім з’яўляецца і звычай надзялення нявесты пасагам, які яна прыносіла ў дом жаніха. Наяўнасць пасага сведчыць аб тым, што шлюб заключаўся не толькі па змове бакоў, але і са згоды іх бацькоў. Асабістыя адносіны мужа і жонкі будаваліся на падпарадкаванні жонкі мужу. Ён прызнаваўся галавой сям'і, але калі муж ішоў у сям’ю жонкі - «у прымы», то ўласнікам гаспадаркі лічылася жонка або яе бацькі. У старажытным праве жанчыны карысталіся значнымі правамі і павагай. За злачынствы, учыненыя супраць жанчыны, вінаваты нёс пакаранне ў двайным памеры. 2, c.92]

Першыя раннефеадальныя княствы на Беларусі з’яўляюцца вытокам яе дзяржаўнасці, увасабленнем ідэі незалежнасці прабеларускага этнаса. Раней і найболей паслядоўна праглядаецца гэтая ідэя ў Полацкім княстве, які пераўзыходзіў сваімі памерамі некаторыя значныя каралеўствы Заходняй Еўропы, дзе існавала мясцовая дынастыя, за якой прызнаваліся і захоўваліся правы на працягу шматлікіх пакаленняў, таму ў гістарычнай літаратуры перыяд ІХ-першай паловы XIII у нярэдка вызначаецца як Полацкі.

У разгляданы перыяд на тэрыторыі кожнага княства дзейнічала свая сістэма звычаяў, якія рэгулююць адносіны паміж людзьмі.

Па меры ўзмацнення сацыяльнай напружанасці ў грамадстве і яго феадалізацыі паўстала неабходнасць у больш выразнай рэгламентацыі ўсіх бакоў грамадскага жыцця, што можна было ажыццявіць толькі з дапамогай пісанага права, нормы якога ў некаторай ступені абмяжоўвалі самаўпраўнасць феадальнай адміністрацыі.

Характэрнымі рысамі раннефеадальнага права былі фармальнае раўнапраўе вольных людзей і мяккасць пакаранняў. Але і ў гэты час права прадугледжвала вызначаныя прывілеі феадалаў і замацоўвала поўнае бяспраўе рабоў.

Пісанае права не замяняла звычайнае права. Яно дзейнічала нараўне з ім, дапаўняючы яго або змяняючы асобныя нормы. Першымі прававымі актамі пісанага права былі граматы князёў, дамовы.

У 1229 году паміж Рыгай і Смаленскам быў складзены гандлёвая дамова. У падпісанні гэтай дамовы, акрамя Рыгі, удзельнічалі прадстаўнікі іншых гарадоў Балтыйскага ўзбярэжжа, у тым ліку Любек, Дортмунд і Брэмен.)

Дамова 1229 года з’яўляецца адным з найболей важных дакументаў у гісторыі гандлёвых сувязяў Рыгі з рускімі гарадамі ў перыяд феадальнай раздробленасці. Асноўнымі пытаннямі дадзенай дамовы варта лічыць: 1) вольны праезд для купцоў, 2) аптовы і раздробны гандаль, 3) гасцёўня гандаль і 4) мыты. Дамова 1229 года падае права вольнага праезду нямецкім і рускім купцам. Акрамя таго, нямецкім купцам падавалася права праезду не толькі ў Полацак, Віцебск і Смаленск, але і за межы Смаленска, рускім купцам — у Рыгу, на Готланд, у Любек і іншыя гарады. Дазвалялася гандаль нямецкім купцам у рускіх гарадах, а рускім — у Рызе, на Готландзе, у Любеку і іншых гарадах Балтыйскага ўзбярэжжа любымі таварамі і ў любой колькасці, гэта значыць і аптовы і раздробны гандаль. Купцы маглі выносіць свае тавары на бераг у выпадку крушэння судна, і феадалы тых земляў, на берагі якіх выносіліся тавары купцоў, не мелі правы канфіскаваць іх, гэта значыць берагавое права феадалаў не распаўсюджвалася на тавары купцоў.

Права гасцёўні гандлю ў дамове 1229 года не згадваецца. Гэта кажа аб тым, што ў дадзены перыяд гасцёўня гандаль для рускіх і нямецкіх купцоў яшчэ не была забароненая ў гарадах, прадстаўнікі якіх склалі згаданую дамову. Што дакранаецца мыты, то за праезд як рускіх, так і нямецкіх купцоў яна не спаганялася. Была ўсталяваная толькі рэчывая мыта (за ўзважванне тавара), якую павінны былі плаціць нямецкія купцы і толькі за ўзважванне набытага імі ў рускіх гарадах золата, срэбра і воску. Калі жа яны гэтыя тавары прадавалі, мыта не спаганялася. Уводзіны рэчывай мыты на срэбра і золата кажа аб тым, што рускія былі зацікаўленыя ў захаванні і павелічэнні колькасці высакародных металаў.

Такое дазвол у дамове 1229 гады асноўных пытанняў гандлёвых адносін. Адгэтуль варта, што дамова падаваў роўныя правы як нямецкаму, так і рускаму купецтву ў пытаннях вольнага праезду, аптовай, раздробнай і гасцёўні гандлю. Але пытанне аб мыце на куплю срэбра, золата і воску быў вырашаны ў карысць рускага купецтва, што сведчыць аб самастойнай лініі рускіх пры зняволенні дамовы.

У шэрагу выпадкаў у адпаведнасці з умовамі дамовы нямецкія купцы мелі некаторыя перавагі перад рускімі купцамі. Напрыклад, у крэдытным гандлі (калі рускі купец быў павінен некалькім крэдыторам, то ў першую чаргу ён абавязаны быў аддаваць абавязак нямецкаму крэдытору), пры пераправе купцоў праз «поцяг» (рускія купцы перапраўляліся ў апошнюю чаргу, калі на «валоцы» былі іншыя, у прыватнасці, нямецкія купцы). Але гэта не змяняе зробленай тут высновы аб самастойнай лініі рускіх у гандлі з нямецкім купецтвам. Аналіз дамовы 1229 гады ў цэлым дазваляе зрабіць выснову, што дамова быў складзены ў асноўным на роўных правах і выгодных для абедзвюх бакоў умовах.

Рыга, быўшы транзітным гандлёвым горадам аб’ядноўвала ў сваіх сценах людзей розных нацыянальнасцяў. Значнае месца сярод іх займалі рускія. Спачатку рускім у Рызе давалі роўныя правы са ўсімі і яны маглі абсоўвацца ў Рызе, становячыся яе бюргерамі.Шматлікія з іх сталі сталымі жыхарамі Рыгі. Дзякуючы ім у Рызе была заснаваная руская царква і руская вуліца, дзе большасць з іх стала пражывала. Пазней яе звалі і «рускім канцом» у горадзе і «рускім дваром» .

Найболей старажытнымі дакументамі пісанага права былі граматы, датычыных адносін Полацку і Віцебску з Рыгай і нямецкімі купцамі, а гэтак жа мноства дамоў беларускіх земляў з нямецкімі гарадамі. Гэтак жа дамовы складаліся і з грэкамі.

З грэкамі было складзена чатыры дамовы:

— у 907 годзе, калі князь Алег у паходзе на грэкаў дайшоў да Канстанцінопаля, ён прымусіў грэкаў заплаціць выкуп па колькасці яго ваяроў, пасля чаго склаў мір з царамі Аляксандрам і Львом. У дамове былі адзначаныя такія абавязанні грэкаў, як: плаціць даніну рускім на кожны з старэйшых гарадоў, у якім сядзелі падручныя князі Алега, даваць корм тым рускім, хто прыходзіць у Візантыю, а рускім гасцям — месячнае утрыманне. Грэкі жа ўсяго толькі дадалі абмоўку, каб рускія не драпежнічалі ў наваколлях Візантыі і ў самой Візантыі;

— у 911 годзе, у Візантыі, праз амбасадараў князя Алега, была складзена другая дамова. Ён меў ужо большае юрыдычнае ўтрыманні: урэгуляваў адносіны крымінальныя і грамадзянскіяпаміж грэкамі і рускімі, якія знаходзілія ў Візантыі, узаемны выкуп і вяртанне на радзіму рабоў - палонных, міжнародныя абавязнні рускіх вяртаць маёмасць грэкаў, пацярпелых караблекрушэнне;

— у 945 годзе складзена трэцяя дамова з грэкамі, якая ўключае у сябе артыкулы з дамоў 907 і 911 гг., з некаторымі зменамі не ў карысць рускіх, і дадатак аб памежных землях;

— у 971 годзе князь Святаслаў трывае паразу ад грэкаў і складае чацвёртую дамову з грэкамі аб вечным міры з грэкамі. Дамовы не ўсталёўвалі якіх-небудзь нормаў для рускага права, але мелі вельмі вялікае значэнне для яго гісторыі. Пад уплывам Візантыйскай культуры рускія ўпершыню робяць спробу выказаць нормы свайго права ў пісьмовай форме, пасля чаго робяць іх для сябе абавязковымі.

Такое жа значэнне мелі і дамовы з немцамі, не гледзячы на тое, што складаліся яны ў пазнейшы час — ХІІ-ХІІІ стст. Дамовы з немцамі складалі заходнія землі: Смаленская, Наўгародская, Галіцкая і Полацкая. Нормы, якія ўтрымоўваліся ў гэтых дамовах, дзякуючы культурнай блізкасці абедзвюх бакоў, былі практычна ідэнтычныя. Тамака, дзе нямецкае права ішло ў разрэз з рускім — рускае брала верх.

3. Асноўныя рысы права дзяржаў-княстваў

дзяржаўнасць ўсходнеславянскі беларускі

Узнікненне дзяржаў на тэрыторыі Беларусі суправаджалася фарміраваннем права. Дамінуючым правам у старажытнасці было звычайна, няпісанае права, крыніцай якога былі звычаі, узніклыя з супольных адносін, і санкцыянаваныя дзяржавай. Па меры фармавання дзяржавы складалася і права, пераважна з звычаяў і нормаў паводзін, выгодных панавальнаму класу. Вынікам стала несумяшчальнасць права і справядлівасці. Па меры таго, як узмацнялася напруга ў грамсадстве, паўстала неабходнасць у больш выразным азначэнні ўсіх бакоў грамадскага жыцця, што можна было зрабіць толькі пасродкам пісанага права, нормы якога ў вызначанай меры абмяжоўвалі самаўпраўнасць феадальнай адміністрацыі. Раннефеадальнае права прадугледжвала раўнапраўе вольных людзей і мяккасць пакарання, але ў той жа час феадалы карысталіся вызначанымі прывілеямі, замацоўвалася поўнае бяспраўе рабоў. Пісанае права не змяніла звычайнае, яны дзейнічалі на роўных умовах, дапаўняючы адзін аднаго, або змяняючы асобныя нормы, садзейнічаючы ўмацаванню існай улады. Першымі нарматыўнымі актамі пісанага права з’яўляліся дамовы, граматы князёў.

Звычайным правам у старажытнасці рэгуляваліся ўсе праваадносіны: структура і кампетэнцыя дзяржаўных устаноў, правы і абавязкі розных класаў, сацыяльных груп насельніцтва, грамадзянскія, сямейныя, зямельныя, суда-працэсуальныя, і інш. На тэрыторыі Беларусі звычайнае права было панавальным да XV ст. Толькі з XV ст. яно паступова выцеснілася пісаным правам.

Для старажытнага звычайнага права характэрныя такія рысы, як: партыкулярызм, традыцыялізм, дуалізм. Партыкулярызм звязаны з наяўнасцю ў кожнай мясцовасці сваіх звычаяў, правіл, нормаў, адсутнасцю агульнадзяржаўнай прававой сістэмы. Традыцыяналізм прававых нормаў абумоўлены ў большайсці сваім уздзеяннем царквы. Царква прытрымлівалася прававой тэорыі, у падставе якой ляжала вучэнне аб тым, што ва усім святле, раз і назаўжды, усталяваны Богам нязменны парадак. Кожнага, хто спрабаваў крытыкаваць, або змяняць сацыяльна-эканамічную, палітычную або прававую сістэму, вінавацілі ў выступах супраць цэрквы. Гэта абмяжоўвала заканадаўчую дзейнасць князя, бо ён не быў упаўнаважаны ствараць або змяняць існыя нормы права. Дуалізм звычайнага права складаў у сабе ідэю поўнага бяспраўя рабоў і фармальнай роўнасці вольных людзей. З наступным развіццём феадальных адносін простыя людзі пачалі абмяжоўвацца ў працаздольнасці.

У канцы Х ст. Русь прымае хрысціянства. Натуральна, гэта вырабіла велізарны пераварот ва ўсіх сферах прававога жыцця, бо звычайнае рускае права супярэчыла вучэнням хрысціянскай маралі і царкоўнага права, прыехалі мноства асоб з Візантыі, якія абвыклі да свайго права, і ні ў якім разе не ждалі яго змяняць, і г. д. Такі пераварот мог прывесці да таго, што мясцовае права было бы цалкам заменена іншым. Але звычайнае рускае права адрознівалася сваёй устойлівасцю, таму з’явілася толькі неабходнасць засвоіць царкоўнае права і часткова і вольна запазычаць некаторыя кодэксы візантыйскага права. Візантыйскае права аказала ўплыў на рускае: членашкодніцкія і хваравітыя пакаранні змяніліся грашовымі штрафамі, было прызначанае вызначаны колькасць слуханняў (у залежнасці ад важнасці справы), закон аб падробцы манеты быў заменены іншым (бо на Русі манеты яшчэ не чаканіліся).

Так, пераварот, выкліканы прыняццем хрысціянства, стымуляваў і самастойную заканадаўчую дзейнасць. Першы закон з’явіўся ў форме статутаў. Першапачаткова ў законе дапушчаліся нявызначанасць формы, яго магчыма было змяняць без парушэння асноўных пачаткаў і без здагадкі аб падробцы. У статусах вызначаліся межы суду, прызначаецца ўтрыманне царквы, а ў статуце Яраслава ўтрымоўваецца шэраг крымінальных пастаноў, якія мелі сувязь з сямейным правам і маральнасцю.

Такім чынам, з вывучанага матэрыялу розных гісторыкаў відаць, што права хоць і пачынала развівацца, з’яўлялася «пісанае» права, якая вяршэнствуе ролю ў грамадстве ІХ-ХІІІ стст. усё жа мела звычайнае права. Прычым, ні аб якім раўнапраўі ў той перыяд часу не магло ісці і прамовы. Чым больш матэрыяльных выгод меў чалавек, тым вышэй ён стаяў у грамадстве. А чым вышэй становішча ў грамадстве — тым больш мае праў.

Заключэнне Вывучыўшы якая адпавядае літаратуру, і разглядзеўшы пытанні аб узнікненні дзяржаў на тэрыторыі Беларусі, асаблівасці грамадскага і палітычнага ладу, станаўленні права ў перыяд ІХ-ХІІІ стст., мы бачым, што ў гэты перыяд на тэрыторыі сучаснай Беларусі актыўна зараджаліся, развіваліся, наладжваліся ўзаемаадносіны паміж гарадамі, дзяржавамі, што патрабавала прававога ўрэгулявання. Як следства гэтага — развіццё і ўдасканаленне права.

Спіс скарыстаных крыніц

1) Вiшнеўскi А.Ф. ГIСТОРЫЯ ДЗЯРЖАВЫ I ПРАВА БЕЛАРУСI: вучэбны дапаможнiк — Мінск, 2003 — 320с.;

2) Юхо Я. А. Гiсторыя дзяржавы i права Беларусi .Ч.1. — Мiнск, 2000 — 352с.;

3) Юхо Я. А. Кароткi нарыс гiсторы дзяржавы i права Беларусi. Мінск, 1992 — 272с.;

4) Кузнецов И. Н., Шелкопляс В. А. История государства и права Беларуси. Минск, 1999 — 272с.;

5) Доўнар Т.I. ГIСТОРЫЯ ДЗЯРЖАВЫ I ПРАВА БЕЛАРУСI. Мiнск, 2008 — 352с.