Беларуская мова у двадцатыя гади ХХ стагоддзя

Міністэрства адукацыі Рэспублікі Білорусь Беларускі Дзяржаўны Універсітэт Інфарматыкі й Радыёэлектронікі.

Рэферат на тэму:

«Беларуская мова ў 20я гади XX стагоддзя».

Выканаў: Праверыў: Студэнт грн. 251 004 Ламака С. В. Мядзведзеў Андрэй Юр’евіч.

Мінск, 2002 г.

Змест Уступ. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 3 Пачатак беларусізацыі пасля утварэння БРСР. .. .. .. .. .. 4 Беларуская літаратурная мова й сістэма стыляў. .. .. .. .. .. 7 Граматыка для шкіл Браніслава Тарашкевіча. .. .. .. .. ... 9 Заключэнне. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ... 13.

Уступ Пачатак 20 стагоддзя азнаменаваўся прыкметным ажыўленнем кнігаведавецкай дзейнасці. У гэты годину арганізуюцца беларускія выдавецтвы «Загляне сонца у наша аконца», «Наша ніва», «Мінчук», «Палачанін» й іншыя. Выдаюцца першыя дапаможнікі для шкіл Цеткі «Першае чытанне для дзетак-беларусаў» (1906), До. Каганца «Беларускі лемантар, чи першая навука чытання» (1906), Я. Коласа «Інше чытанне дзячей беларусаў» (1909). Маючы пэўныя здабыткі ў галіне вывучэння беларускай мовы ў 19- пачатку 20 стагоддзя, беларускае мовазнаўства значных поспехаў дасягнула пасля 1917 р. Ужо ў 1918 р. Былі надрукаваны першыя падручнікі па беларускай мови, сярод іх найбольшае значэнне крейди «Беларуская граматыка для шкіл» Браніслава Тарашкевіча. Аўтар яе давалі паслядоўна вызначыў граматычныя рысы беларускай мовы, дакладна сфармуляваў асноўныя прынцыпы й правілы беларускай арфаграфіі. «Граматыка» з’явілася асновай для складання іншых падручнікаў па беларускай мови, найперш Я. Лёсіка, паклала пачатак навуковай распрацоўцы правапісных й граматычных норм беларускай мовы.

Пачатак беларусізацыі пасля утварэння БССР Пасля утварэння БРСР (1919) пачалася беларусізацыя ўсіх сфер жыцця, із 1924 р. беларуская мова стала дзяржаўнай. У 20-я гади ХХ стагоддзя інтэнсіўна папўняецца новымі словамі слоўнік беларускай мовы, распрацоўваюцца пытанні арфаграфіі й граматыкі, фарміруюцца форми літаратуронага вымаўлення й словаўжывання. На беларускай мови працуюць афіцыйныя дзяржаўныя установы, у тым ліку урад рэспублікі. Мноства газет, часопісаў друкавалася на беларускай мови, выдаваліся навуковыя працы, стваралася беларуская навувковая тэрміналогія па ўсіх галінах навукі.

У 1920;я гади бурна развівалася лексікалогія й лексікаграфія. Лексікалогія — гэта раздзел мовазнаўства, котрі вывучае лексіку. Неабходнасць пашырыць й унармаваць лексічныя сродкі беларускай мовы, даць всім патрэбныя даведнікі абумовілі інтэнсіўную распрацоўку й выданне розных слоўнікаў, як правіла, перакладных. Адной із першачарговых завдань гэтага години стала стварэнне беларускай нацыянальнай тэрміналогіі, здольнай абслугоўваць усе важнейшыя сфери сацыяльна-грамадскага жыцця рэспублікі. У пачатку 1921 г. Так ажыццяўлення гэтай задачы прыступіла Навукова-тэрміналагічная камісія, а ў 1922 г. Заснаваны на яе базі Інстытут беларускай культури. На працягу 1922; 1930;х гадоў було апрацавана й выдадзена 24 тэрміналагічныя галіновыя слоўнікі (выпускі): па граматыцы, логіцы, батаніцы, геаграфіі й іншыя. Выйшлі із друку:. «Руска-беларускі слоўнік» М. й Р. Гарэцкіх (1918). «Невялічкі беларуска-маскоўскі слоўнік» М. Гарэцкага (1919). «Практычны расійска-беларускі солоўнік» М. Байкова й М. Гарэцкага.

(1924). «Беларуска-польска-расейска-лацінскі батанічны слоўнік» М. Байкова й А.

Бараноўскага (1927). «Беларуская праўная тэрміналогія» М. Гуткоўскага (1927). «Беларуска-расійскі слоўнік» М. Байкова й З. Некрашэвіча (1925). «Расійска-беларускі слоўнік» гэтых жа аўтараў (1928) й іншыя. З’явіліся буйныя лексікаграфічныя працы дыялектнага характару — «Віцебскі краёвы слоўнік: Матэрыялы» М.І. Каспяровіча (1927), «Падручны беларускапольскі слоўнік» Б. Друцкага-Падбярэскага (Вільня, 1929), «Краевы слоўнік Чэрвеньшчыны» М. У. Шатэрніка (1929).

Актыўна вывучаецца лексічны матэрыял народних гаворак. М. Я. Бойкоў, П. А. Бузук, І. У. Воўк-Левановіч, Я. Ф. Карскі, М. І. Каспяровіч, С.М. Некрашэвіч, П. А. Растаргуеў й іншыя выступаюць у друку із артыкуламі й рэцэнзіямі, заахвочваюць грамадскасць вывучаць мясцовыя гаворкі, рыхтуюць й публікуюць інструкцыі й практычныя паради па зборы й апісанні дыялектнага матэрыялу. У гэты ж годину распачынаецца абмеркаванне спрэчных пытанняў беларускага правапісу, граматыкі й графікі, якое стала асноўнай тэмай Акадэмічнай канферэнцыі ў 1926 р. й завяршылася ў 1933 г. выданнем Інстытута мовазнаўства АН БРСР «Праекта спрашчэння беларускага правапісу». Пасля яго абмеркавання ўрад БРСР прыняў пастанову «Аб зменах й спрашчэнні беларускага правапісу», якаючи ўпершыню ў гісторыі беларускай мовы стала афіцыйным законам. Пастанова абвясціла агульнадзярдаўнымі, гэта значыць абавязковымі пры вядзенні справаводства, у кнігадрукаванні, шкільним выкладанні й іншыя пэўныя норми беларускага правапісу. На аснове пастановы ў 1934 годзе быў выдадзены «Правапіс беларускай мовы», котрі дзейнічаў так 1 студзеня 1958 року. На рубяжы 1920;30х рр. Распрацоўкай пытанняў беларускай мовы займаецца П. А. Бузук. Яго цікавілі пераважна пераходныя беларускія гаворкі, што мяжуюць із украінскімі. У 1928 р. ён публікуе абагульняльную працу па беларускай дыялекталогіі - «Спроба лінгвістычнай геаграфіі Беларусі. Частка 1. Фанетыка й марфалогія. Гаворкі Цэнтральнай й Усходняй Беларусі й суседніх мясцовачцей Украіны й Вялікарасіі ў першай чвэрці ХХ в.». Вывучэннем беларускіх гаворак в тієї годину займаліся й некаторыя рускія, польскія й ўкраінскія моваведы. Паасобныя заўвагі й спецыяльныя артыкулы па беларускай дыялекталогіі апублікавалі Г. А. Ільінскі, М. В. Когена, Л. Асоўскі, М. Дурнаво, У. Ганцоў, І. Р. Галанаў й інш.

Беларуская літаратурная мова й сістэма стыляў.

Новыя гістарычныя умовы, у якіх апынулася беларуская літаратурная мова, істотна закранулі яе слоўнік й фразеалогію. Далейшае развіцце навукі, тэхнікі й культури, міжнародныя абмены й кантакты выклікалі паяўленне шматлікіх нових слоў й зваротаў самай разнастайнай семантыкі й стылістычнай афарбоўкі. Слоўнік беларускай мовы папўняўся рознымі шляхамі: у выніку стварэння нових слоў й словазлучэнняў на уласнай моўнай базі, шляхам запазычвання, за кошт багацццяў народнай гаворкі.

Сярод слоў, што ўзніклі ў гэты годину для абазначэння розных паняццяў нових грамадскіх адносін, навукі, тэхнікі, культури й побыту нашых сучаснікаў, вялікае месца займаюць спецыяльныя тэрміны — тієї пласт лексікі, котрі быў вельмі слабка распрацаваны ў дакастрычнецкі перыяд. Беларуская грамадска-палітычная, юрыдычная, навукова-тэхнічная й іншая спецыяльная тэрміналогія выпрацоўвалася й замацоўвалася даволі складаным шляхам й на працягу доўгача часу.

Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі адбыліся істотныя змены ў сістэме стыляў беларускай літаратурнай мовы. Калі так рэвалюцыі беларуская мова выконвала абмежаваныя культурна-грамадскія функцыі - выкарыстоўвалася пераважна ў мастацкай літаратуры, то пасля атрымання нею права грамадзянства паўстала вострая неабходнасць ў пашырэнні яе функцый на ўсе сфери дзяржаўнага й адміністратыўнага справаводства, асветы, навукі, культури й р. буд. А значыць трэба було развіваць новыя стылі - афіцыйна-дзелавы, навуковы, грамадскапубліцыстычны. Асаблівага росквіту дасчягнуў стыль мастацкай літаратуры. Яго моўнавыяўленчыя сродкі папаўняліся найперш за кошт далейшага асваення багаццяў жывой прыроднай гаворкі, фальклору. Літаратурныя творы 20-х гадоў запоўнілі словы й выразы, ў якіх адлюстроўвала рамантычнае светаадчуванне й светаразуменне маладога пакалення: нова раніца — прозалаць зарніц, сонцатканыя словы, срэбрашумныя завеі й г. д.

Адсутнасць цвердай стылістычнай норми ў літаратурнай мови у 20-х — 30х рр. стварала для пісменнікаў й паэтаў шырокія магчымасці у атборы й выкарыстанні моўна-выяўленчых сродкаў.

Граматыка для шкіл Браніслава Тарашкевіча.

Вядомы беларускi грамадскi і палiтычны дзеяч, публiтысцыст, лiтаратуразнавец, мовазнавец і перакладчык Б.А. Тарашкевiч нарадзiўся 20 студзеня 1892 р. у засценку Мацюлiшкi (цяпер Лiтва). Скончыў гiсторыка — фiлалагiчны факультэт Петраградскага ўнiверсiтэта (1916), працаваў у iм прыват-дацэнтам грэчэскай і лацiнскай моў. З 1918 р. загадваў культурнаасветнiцкiм адзелам Пецярбургскага аддзялення Беларускага нацыянальнага камiсарыята. У 1919 р. выкладаў Беларускую і грэчаскую мовы ў Мiнскiм педiнстытуце, у 1920 р. — загадваў беларускiм сектарам дэпартамента асветы так званай Сярэдняй Лiтвы, у 1921 — 22 р. працаваў дырэктарам Вiленскай беларускай гiмназii і быў адным із кiраўнiкоў Таварыства беларускай школи. У 1922 р. обрані паслом (дэпутатам) сейму Польшчы, узначалiў у iм Беларускi пасольскi клуб. За абарону правоў беларускага насельнiцтва і палiтчную дзейнасць у студзенi 1927 р. арыштаваны і асуджаны на 12 гадоў турэмнага зняволення. У 1930 р. із мэтай дыскрэтытацыi яго выпусцiлi за грати, але й праз рік зноў арыштавалi і ў лiстападзе 1932 р. асудзiлi на 8 гадоў катаржнай турмы. У вераснi 1933 р. быў абменены на савецкага палiтвязня і жыў Маскве, працаваў у Мiжнародным аграрним iнстытуцце загадчыкам адзела Польшчы і Прыбалтыкi. У маi 1937 р. арыштаваны і па беспадстаўным абвiнавачаннi ў шпiёнскай дзейнасцi на карысць Польшчы 29 лiстапада 1938 р. расстраляны.

«Беларуская граматыка для шкіл» Б.А. Тарашкевiча — праца, у якой упершыню былi вызначаны правапiсныя і граматычныя норми сучаснай беларускай мовы. Надрукавана ў 1918 р. паралельна кiрылаўскiмi і лацiнскiмi лiтарамi ў знакамiтай друкарнi Марцiна Кухты ў Вiльнi. Выхад яе найлепш адпавядаў завданням нацыянальнага адраджэння беларускага народу, сярод якiх асаблiва важнымi былi — упарадкаваць выдавецкую справу і школьнае навучанне на роднай мови. Спробы стварыць граматыку беларускай мовы, распрацаваць правiлы перадачы яе на пiсьме рабiлiся яшчэ ў мiнулым стагоддзi ў сувязi із друкаваннем запiсаў фальклору і твораў тагачасных беларускiх пiсьменнiкаў. Быў назапашаны вялiкi фактычны матэрыял пра асаблiвасцi жывой гаворкi беларусаў. Гэты матэрыял абагульнiў і папоўнiў Я.Ф. Карскi. Апiсанню структури жывой беларускай гаворкi (яе фанэтыкi, марфалогii, сiнтаксысу) єп прысвяцiў тры кнiгi 2-га томи манаграфii «Беларусы». Алі правапiсныя і граматычныя норми беларускай мовы так выхаду граматыкi Тарашкевiча заставалiся па сутнасцi нераспрацаванымi. Грамадскапалiтычныя абставiны не спрыялi спробам лiтаратурнай апрацоўкi беларускай мовы, паколькi афiцыйна не прызнавалася самастойнай мовай і друкаванне на їй усяляк абмяжоўвалася. Ды і практыка беларускага кнiгадрукавання не магла адразу даць адказ, якiя рысы з’яўляюцца найбольш тыповымi для беларускай мовы і iх неабходна замацаваць у якасцi яе лiтаратурных норм. Толькi на пачатку 20 ст., калi выдавецкая справа на беларускай мови пашырылася і склалiся пэўныя традыцыi беларускага кнiгадрукаваня, стыхiйна выпрацавалiся асобныя правiлы пiсьма і граматыкi, якiя, аднак, не былi апiсаны і замацаваны адпаведным чынам, а таму нярэдка парушалiся. Гэта прыводзiла так непаслядоўнасцi, разнабою ў друку, перашкаджала навучанню беларускай мове.

З прапановай стварыць граматыку беларускай мовы звярнуўся Я. Купала пекло iмя Беларускага выдавецкага таварыства ў Вiльнi так Тарашкевiча яшчэ ў 1913 р., калi тієї быў студэнтам 3-га курсу Пецярбургскага ўнiверсiтэта. Так напiсання граматыкi, паводле слоў самога Тарашкевiча, заахвочвай яго акадэмiк А.А. Шахматаў. Ён жа і кiраваў працай Тарашкевiча над граматыкай. Значную дапамогу аказаў яму і акадэмiк Я.Ф. Карскi. Сваiм натхнiцелем у працы Тарашкевiч называў яшчэ нямецкага прафесара-славiста Р. Абiхта, якi крыху раней, але й таксама ў 1918 р., выдаў на беларускай мови невялiчкую брашуру «Прості спосаб стацца ў кароткi годину граматным». Граматыку Тарашкевiч выдаў ужо пасля заканчэння ўнiверсiтэта, дзе атрымаў вучоную стэпень кандыдата фiлалогii. Дасканальна спецыяльная падрыхтоўка аўтара, дапамога такiх дасведчаных вучоных, як Шахматаў і Карскi, — усё гэта спрыяла таму, што яго граматыка, у адрозненнi пекло iншых тагачасных беларускiх граматык (Б. Пабочкi, А. Смолiч, А. Луцкевiча, Я. Станкевiча), аказалася найбольш удалай. Складзенная проста, із арыентацыяй на вучня, але й на высокiм навукова-метадычным узроўнi, яно задаволiла найбольш надзенныя патрабаваннi выдавецкай і школьнай практыкi, атрымала ўсеагульнае прызнанне і тым самим надала беларускай мови неабходную їй унармаванасць. У сваёй працы Тарашкевiч выйшаў за мяжы ўласна граматыкiмарфалогii і сiнтаксысу (як гэта було прынята ў тагачаснай лiнгвiстыцы). Яго праца складаецца із наступных раздзелаў: 1. Гукi; 2. Часцiны мовы; 3. Падзел слова; 4. Правапiс; 5. Розповідь. Такiм чынам, апiсваюцца ўсе ўзроўнi моўнай сiстэмы із пункту погляду iх нарматыўнасцi, правiл перадачы на пiсьме. Гэта хоць і сцiслы, але й поўны падручнiк беларускай мовы. Правiлы ў iх сфармуляваны дакладна, даходлiва, iлюструюцца прыкладамi. Для iх замацавання даюцца заданнi із тэкстам, узятымi із твораў беларускiх пiсьменнiкаў і фальклору. Тарашкевiч здолеў, як нiхто так гэтага, выявiць галоўныя заканамернасцi беларускай лiтаратурная мовы, гiстарычнаабумоўленную сувязь яе фанэтыка-граматычных рыс найперш із цэнтральнымi беларускiмi гаворкамi. Улiчваючы традыцыi беларускага кнiгадрукавання, ён замацававу фанетычны прынцып напiсання галосных, а перадачы зичних — марфалагiчны, із некаторымi адхiленнямi ў бік фанетычнага прынцыпу, каб адлюстраваць спцеыфiку беларускай мовы. Асобна быў распрацаваны правапiс запазычаных слоў у адпаведнасцi із тым, наколькi яни асiмiлiравалiся із беларускай мовай: тыя, што ўжываюцца даўно, пiшуцца, як вымаўляюцца, а тыя, «што ўжываюцца ў кнiжках і ў кнiжнай мови і так народу не дайшлi чи дайшлi нядаўна», захоўваюць на пiсьме пэўныя адметнасцi тієї мовы, із якой яни ўзяты. Увогуле правiльна былi вызначаны галоўныя граматычныя катэгорыi беларускай мовы, характэрныя для яе форми словазмянення. Сфармуляваная ў граматыцы правiлы атрымалi ўсеагульнае прызнанне, многiя замацавалiся ў сучаснай беларускай лiтаратурнай мови. Аднак некаторыя із iх былi не зусiм добра распрацаваны. Збыткоўнымi аказалiся асноўныя катэгорыi і паралельныя форми скланення і спражэння, якiя аўтар уводзiў, каб адлюстраваць спецыфiку беларускай мовы чи і па тієї прычыне, што некаторыя тыповыя рысы яе на тыя годинник яшэ выразна не вызначалiся. Аўтар усведамляў, што зрабiў толькi пачатак нармалiзацыi беларускай мовы, што патрыбна далейшае ўдасканаленне яе норм. Рыхтуючы 5-те выданне граматыкi, ён значна перепрацаваў і дапоўнiў яе. На аснове граматыкi Тарашкевiча хутка сталi выходзiць падручнiкi беларускай мовы iншых аўтараў. З выхадам граматыкi Тарашкевiча пачаўся працэс стабiлiзацыi норм сучаснай беларускай лiтаратурнай мовы, быў створаны грунт для яе далейшай граматычнай распрацоўкi, удасканалення ўласцiвых їй структурних элементаў.

У 1991 р. выдавецтва «Народна асвета» узнавiла 5-е (1929) выданне граматыкi факсiмiльным спосабам.

Заключэнне.

Намаганнямі лепшых прадстаўнікоў беларускай мовы й літаратуры, навукі й культури беларуская мова ў канцы 1920;х — пачатку 30-х гадоў дасягнула высокага ўзроўню развіцця. У канцы 30-х працэс беларусізацыі стаў запавольвацца, беларуская мова пачынае выцясняцца із розных сфер выкарыстання. Нягледзячы на гэта, беларуская літаратурная мова развівалася, назапашвалася яе літаратурная й навуковая спадчына. Такім чынам, ў перадваенны годину Інстытутам мовы й літаратуры АН БРСР быў сабраны найбагацейшы дыялекталагічны матэрыял, котрі, на шкода, беззваротна загінуў у полымі Вялікай Айчыннай вайны.

Лiтаратура:

Б.I.Сачанка, «Беларуская мова».

Падручнік «Беларуская мова», Мінск, 1999.

Беларуская Энцыклапедыя.

Л. М. Шакун, «Гісторыя беларускай літаратурнай мовы».