Граматыка беларускай мовы

Кантрольная работа Варыянт 3

Заданне 1

Падбярыце і перакладзіце навуковы тэкст на беларускую мову па сваёй спецыяльнасці (0,5 старонкі кнігі звычайнага фармату, прыкладна 100 слоў). У перакладзеным варыянце падкрэсліце словытэрміны (да перакладу абавязкова дадайце ксеракопію тэксту-арыгінала з усімі выходнымі дадзенымі)

Бібліятэка як найстаражытны інстытут пісьменства, асветы, культуры, адукацыі заўсёды займала адно з найважнейшых месцаў у жыцці грамадства, таму прафесія бібліятэкара і падрыхтоўка спецыялістаў вышэйшай адукацыі бібліятэчнай сферы заслугоўваюць асаблівай увагі.

Бібліятэчная сістэма Рэспублікі Беларусь уключае каля 10 тысяч публічных і спецыяльных бібліятэк з сукупным аб’ёмам фонду каля 250 млн асобнікаў. Самай буйной з’яўляецца бібліятэчная сетка Міністэрства культуры — 3924 бібліятэк, якую ўзначальвае Нацыянальная бібліятэка Беларусі. Сетка навукова-тэхнічных бібліятэк налічвае 469, медыцынскіх — 180, прафсаюзных — 240, школьных — 3840, воінскіх частак — 98, аграпрамысловага комплексу — 80, ВНУ — 57, царкоўных — 342, акадэмічных — 12. У бібліятэках краіны працуюць каля 17 тысяч спецыялістаў, у тым ліку каля 9000 — у бібліятэках сістэмы Міністэрства культуры. Вышэйшую адукацыю маюць 72,5% специалистов.1 Толькі за апошнія тры гады (2006;2008) Беларускі дзяржаўны універсітэт культуры і мастацтваў падрыхтаваў 563 спецыяліста з прысваеннем 6 кваліфікацый: бібліятэкар-бібліёграф, менеджэр; бібліятэкар-бібліёграф, таваразнаўца; бібліятэкар-бібліёграф, спецыяліст паводле аўтаматызаваным бібліятэчна-інфармацыйных сістэм; бібліятэкар-бібліёграф, перакладчык; бібліятэкар-бібліёграф, выкладчык; бібліятэкар-бібліёграф, спецыяліст паводле інфармацыі

Прафесія бібліятэкара зарадзілася на тэрыторыі Беларусі яшчэ ў ХІ стагоддзі з узнікненнем бібліятэк пры кляштарах і цэрквах.

Пры ўваходжанні беларускіх зямель у склад Вялікага Княства Літоўскага на іх інтэнсіўна ствараліся царкоўныя бібліятэкі. Ужо ў другой палове ХVІ стагоддзя такія бібліятэкі былі створаны ў Вільні, Полацку, Слуцку, Мінску, Магілёве. Найбольш багатыя сходу кніг, у асаблівасці рукапісныя, знаходзіліся ў бібліятэках Супроельского, Слуцкага, Троицкога, Жыровіцкага, Віцебскага, Маркоўскага і іншых манастыроў. Ролю бібліятэкараў ў іх выконвалі ў асноўным манахі. У ХІХ стагоддзі змяніўся характар і скіраванасць кнігадрукавання. Вялікую ролю ў распаўсюдзе перадавой рускай і замежнай навукі і літаратуры выконвалі бібліятэкі пры навучальных установах, пазней — створаныя ў губернскіх гарадах публічныя бібліятэкі Беларусі. У XVIII-ХІХ стагоддзях бібліятэкі пачалі фармавацца ў езуіцкіх вучылішчах, гімназіях, іх пачалі збіраць найбольш адукаваныя прадстаўнікі грамадства.

У 1913 годзе на тэрыторыі Беларусі налічвалася каля 850 бібліятэк з кніжным фондам каля 4 тысяч экз. Першая навуковая бібліятэка — Фундаментальная бібліятэка Беларускага дзяржаўнага універсітэта — была створана ў 1921 годзе. На яе базе стала функцыянаваць Дзяржаўная бібліятэка БССР (Нацыянальная бібліятэка Беларусі). У тыя ж гады ў некаторых абласных цэнтрах (Віцебск, Гомель, Магілёў) былі створаны яе філіялы. У 1925 году была заснавана ў г. Мінску Цэнтральная навуковая бібліятэка ім. Якуба Коласа.

Першыя дзіцячыя бібліятэкі ў Беларусі пачалі стварацца ў 1934 годзе.

Да сярэдзіны 30-х гадоў ХХ стагоддзя ў рэспубліцы была ўжо створана сістэма бібліятэк. Вялікая Айчынная вайна прыпыніла далейшае развіццё бібліятэк, да таго ж вялікая частка бібліятэк і іх кніжных фондаў, у тым ліку найбагацейшых рукапісаў, была разрабавана фашыстамі і вывезена з краіны. Нягледзячы на інтэнсіўнае развіццё бібліятэчнай справы ў даваенны перыяд, у Рэспубліцы Беларусь не існавала сістэмы падрыхтоўкі бібліятэчных спецыялістаў.

У 1944 годзе, калі Беларусь была вызвалена ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў і ляжала ў руінах, кіраўніцтва краіны займалася не толькі узнаўленнем эканомікі, але і інтэлектуальным, культурным і духоўным развіццём народа. З’явілася ідэя аб неабходнасці падрыхтоўкі бібліятэкараў-бібліёграфаў вышэйшай кваліфікацыі, а практычнай рэалізацыяй гэтай ідэі стала адкрыццё пры Мінскім педагагічным інстытуце (зараз Беларускі дзяржаўны педагагічны універсітэт ім. М. Танка) кафедры бібліятэказнаўства і адначасова бібліятэчнага факультэта. Менавіта кафедра бібліятэказнаўства з’явілася заснавацельніцай вышэйшай бібліятэчнай адукацыі ў Рэспубліцы Беларусь. Таму доўгі шлях яе станаўлення і развіцця з’яўляецца адначасова і шляхам станаўлення і развіцця вышэйшай бібліятэчнай адукацыі. На наш погляд, тут можна вылучыць некалькі этапаў:

* арганізацыя і першапачатковае станаўленне кафедры бібліятэказнаўства і вышэйшага бібліятэчнай адукацыі ў краіне (1944;1960);

* павелічэнне колькасці штатных выкладчыкаў і падстава іншы кафедры на факультэце — бібліяграфіі (1961;1974);

* фарміраванне асноўнага складу выкладчыкаў-навукоўцаў у сувязі з адкрыццём Мінскага інстытута культуры (цяпер белорусcкой дзяржаўны універсітэт культуры і мастацтваў) (1975;2003),

* рэарганізацыя бібліятэчнай факультэта ў факультэт інфармацыйна-дакументных камунікацый, а кафедры бібліятэказнаўства — у кафедру менеджменту інфармацыйна-дакументнай сферы (з 2003 г.).

Заданне 2

Напішыце 20 слоў-тэрмінаў па сваёй спецыяльнасці, падкрэсліце зычныя і галосныя, напісанне якіх не супадае з вымаўленнем Бібліятэка, пераплётчык, бібліеграф, аддзел, адукацыі, стацыянарная бібліятэка, аўтар, бібліятэказнаўства, бібліяграфіі

Заданне 3

Напішыце словы па-беларуску:

Компьютер — кампутар, балерина — балерына, семнадцатьсямнаццаць, деликатес — далікатэс, виртуоз — віртуоз, азиатский — азіяцкі, приоритет — прыярытэт, рассердиться — раззлавацца, бессмертный — несмяротны, мушкетёр — мушкецёраў, лидировать — лідыраваць, компактный —, кампактны, милосердный — міласэрны, меццо-сопрано — мецца-сапрана, иметь льготы — мець ільготы, множество — мноства, Рембрандт — Рэмбрант, себялюб — сябелюбства, расчистить — расчысціць, расщедриться — расшчодрыцца, носитель — носьбіт, слезами — слязьмі, Обью — Обью, многоступенчатый — шматступенны, сверхидейный — сверхідэйны, пединститут — педінстытут, арпеджио — арпеджыа.

Заданее 4

Устаўце, дзе трэба, прапушчаныя літары: рознакаляровы, саламарэзка, фальклер, сальфеджыа, шэсцьсот, адрас, цырымонія, почырк, каляндар, феерверк, аксіема, ідэолаг, міжынстытуцкі, займацца, спадалба, праінфармаваць, жыццярадасны, паўнаўладны, фатаграфія, працілеглы, штотыднёвы, статысячны, ліпеньскі, тайваньскі, будзеце, ледзьве, хрэсьбіны, дзвесце, Уль яна, іншы, супеінтэлект.

Заданне 5

Раскрыйце дужкі: а) запішыце, дзе трэба, вялікую літару. Калі ёсць варыянты ў напісанні, трэба напісаць абодва (напрыклад, 9 Мая (свята), 9 мая (дата)): часопіс «Веснік» Беларускага Дзяржаўнага Ўніверсітэта Культуры", Пятроўская эпоха, адраджэнне, Вялікая Айчынная вайна, Дзень ведаў, Сусветны дзень моладзі, Дошка гонару, Адміністрацыя Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, Гарлахвацкія, мінчанін, купалавец, русалка, 8 сакавіка (дата) 8 Сакавіка (свята), сабака Тузік, Белавежская пушча, Савет факультэта;

б) запішыце словы разам, асобна, праз дэфіс: мульты-медыйны, паўбяды, дэ-юрэ, ваенкар, паў-Еўропы, высокакваліфікаваны спецыяліст, шчыра выказаныя думкі, векапомныя дні, вышэй сказаныя словы, контрідэя, контрадмірал, кіна-афіша, фінансава-эканамічны аддзел, цёмнашэры, хуткараспушчальны, літаратурна-музычная кампазіцыя, восем сотых, дваццаць сем, шасцісоты, узаема-абумоўлены, па-мойму, як раз, усё роўна, у адно, у пустую, на конт.

Заданне 6

Перакладзіце словазлучэнні на беларускую мову (для назоўнікаў агульнага роду запішыце два варыянты перакладу):

играть на жалейке — гуляць на жалейкі; по античным фрескам и мозаикам — па антычным фрэскам і мазаікі, паводле антычных фрэсак і мазаікі; уклад жизни — ўклад жыцця; в числовом модуле — ў лікавым модулі; эпоха эллинизма — эпоха элінізму; о Петровской эпохе — аб Пятроўскай эпохе; строгое жюри — строгае журы; аппарат управления — апарат кіравання; по материальным ценностям — па матэрыяльных каштоўнасцей, па матэрыяльных каштоўнасцяў; в области распространения — у галіне распаўсюджвання; на театральной площадке — на тэатральнай пляцоўцы; по заданию руководителя — па заданні кіраўніка; об известном музыканте — пра вядомага музыку; судить по внешнему виду — меркаваць па знешнім выглядзе; работать по главному плану — працаваць па галоўным плане; изменения в репертуаре — змены ў рэпертуары; вручить диплом Шунейко Ольге — ўручыць дыплом Шунейка Вользе; быть современной моделью — быць сучаснай мадэллю; заниматься музыкальным творчеством — займацца музычнай творчасцю; вопросы к экзамену — пытанні да экзамену; начало спектакля — пачатак спектаклю; говорить с Сашей Дедюлей — гаварыць з Сашам Дзядзюля.

Заданне 7

Перакладзіце словазлучэнні на беларускую мову: нестерпимая боль — нясцерпная боль; не видел Володиного друга — не бачыў Валодзіна сябра; бабушкины секреты — бабуліны сакрэты; он веселее всех — ён весялей ўсіх; собственное мнение — ўласнае меркаванне; зрительские симпатии — гледачовыя сімпатыі; свободное время — вольны час; подавляющее большинство — пераважная большасць; глубокое заблуждение — глыбокі зман; врожденные способности — прыроджаныя здольнасці; личностные стандарты — асобасныя стандарты; креативное развитие — крэатыўнае развіццё; оптовая продажа — аптовая продаж; музыкальная рукопис — музычная рукапіс; главная роль — галоўная роля; обучение в университете сложнее школьного — навучанне ў універсітэце складаней школьнага, эта статья информативнее прыдыдущей — гэты артыкул інфарматыўней папярэдняй; наилучшие работы талантливого хореографа — найлепшыя працы таленавітага харэографа; новые улицы Минска шире старых — новыя вуліцы Мінска шырэй старых.

Заданне 8

Запішыце колькасныя лічэбнікі словамі і раскрыйце дужкі:

Другі раённы цэнтр народнай творчасці; трэці гурток сучаснага рукадзелля; васямсоты удзельнік кінафестывалю; з адзінаццатым вучнем; прадаваць у другім разе танней;тры шостых; за сто метраў ад прыпынку; пяты мужчына; абодва студэнты, абедзве студэнткі, абое студэнта; паўтара года; паўтары тоны; у дзвесце дзевяноста другой занальнай бібліятэцы; з пяцідзесяці пяці працэнтаў; дырыжыраваць у две рукі; танцавалі пяць дзяўчын; нуль цэлых тры сотых; сто гадовы юбілей; энцыклапедыя з шэсьцьсот семдзесят двума ілюстрыцыямі, з шостым творчым аб’яднаннем, семы цікавы спектакль.

Заданне 9

Праспрагайце наступныя дзеясловы:

1. Асмяяць — I спраженне, яны асмяюць, мае націскны канчатак, вы асмяеце, мы асмяем.

2. Брацца — I спражэнне, яны бяруць, мае націскны канчатак, вы бярэце, мы бяром.

3. Даць — I спражэнне, яны даюць, мае націскны канчатак, вы даяце, мы даем.

4. Ілгаць — I спражэнне, яны ілгуць, мае націскны канчатак, ты ілжэш, я ілгу.

5. Есці - яны едзяць IІ спражэнне, мае націскны канчатак, вы едзіце, мы едзім.

Заданне 10

Утварыце нарматыўныя формы дзеепрыслоўяў:

Утвараць — утварайшы, бачыць — бычыўшы, ліквідаваць — ліквідаваўшы, наймаць — наймаўшы, наймацца-наннимаючыся, легчы — класціся.

Заданне 11

Ад дзеясловаў утварыце нарматыўныя формы дзеепрыметнікаў і вызначце суфіксы: вымыць — вымыты, укамплектаваць — укамплектаваны, сплесці - спляцены, пасталець — пасталеты, раскалоць — расколаты, зжаць — зжаты, сцерці - сцерты, стварыць — створаны, пасеяць — пасеяны, пераспецьпераспеты, адчыніць — адчынены, асвятліць — асвятлены, паглыбіць — паглыбены, накрыцьнакрыты.

Заданне 12

Перакладзіце на беларускую мову дзеепрыметнікавыя спалучэнні:

управляющий делами — кіраўнік спраў, заведующий кафедрой — загадчык кафедры, вышестоящая организация — вышэйстаячая арганізацыя, действующий закон — дзеючы закон, назревший вопрос — наспеўшы пытанне, начинающий художник — пачатковец мастак, существующие трудности — існуючыя цяжкасці, происходящие события — падзеі, што адбываюцца, случившаяся неожиданность — якая здарылася нечаканасць, минувшая весна — мінулая вясна.

Заданне 13

Перакладзіце словазлучэнні, улічваючы асаблівасці кіравання ў беларускай мове:

читать текст про себя — чытаць тэкст пра сябе; простить его — дараваць яму; извиняться перед кем-нибудь — прасіць прабачэння перад кім-небудзь; навестить отца — наведаць бацьку; избавиться от прошлого — пазбавіцца ад мінулага; отказаться от обещания — адмовіцца ад абяцання; удивляться чему-либо — здзіўляцца чаго-небудзь; послать за чем-кем-нибудь — паслаць за чым-кім-небудзь; болеть гриппом — хварэць на грып; смотреть за собой — глядзець за сабой; благодарить консультанта — дзякаваць кансультанта; быть похожим на мать — быць падобным на маці, идти в лес за брусникой — ісці ў лес па брусніцы.

Заданне 14.

Падбярыце беларускія сінонімы да наступных слоў:

абсалютны — безумоўна, адэкватны — супамерны, анонс — аб’ява, віртуальны — уяўны, інавацыя — новаўвядзенне, імідж — рэпутацыя, рэпрэзентатыўны — прадстаўнічы, эфектыўны — выніковы, унікальны — выключны, хобі - захапленне, скрупулёзны — карпатлівы, паблісіці - вядомасць, здольнасць — крэатыўны, здольнасць — талент, утрыраваць — перабольшваць.

Спісак літаратуры словазлучэння беларускі мова дзеепрыслоўе

1. Азарка В. У., Васілеўская А.С., Круталевіч М. М. Беларуская мова: спецыяльная лексіка. — Мн., 2004.

2. Беларуская мова / Пад рэд. Л.М.Грыгор'евай. — Мн., 1994.

3. Сучасная беларуская мова / Пад рэд. Л.М.Грыгор'евай. -Мн., 2010.

4. Сямешка Л.І., Шкраба І.Р., Бадзевіч З.І. Курс беларускай мовы. — Мн., 1986. 5. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: У 5-ці т. — Мн., 1977;1984

Дадатак да задання 1

Библиотека как древнейший институт письменности, просвещения, культуры, образования всегда занимала одно из важнейших мест в жизни общества, поэтому профессия библиотекаря и подготовка специалистов высшего образования библиотечной сферы заслуживают особого внимания.

Библиотечная система Республики Беларусь включает около 10 тысяч публичных и специальных библиотек с совокупным объёмом фонда около 250 млн экземпляров.

Самой крупной является библиотечная сеть Министерства культуры — 3 924 библиотек, которую возглавляет Национальная библиотека Беларуси. Сеть научно-технических библиотек насчитывает 469, медицинских — 180, профсоюзных — 240, школьных — 3 840, воинских частей — 98, агропромышленного комплекса — 80, ВУЗов — 57, церковных — 342, академических — 12. В библиотеках страны работают около 17 тысяч специалистов, в том числе около 9 тысяч — в библиотеках системы Министерства культуры. Высшее образование имеют 72,5% специалистов.1 Только за последние три года (2006;2008) Белорусский государственный университет культуры и искусств подготовил 563 специалиста с присвоением 6 квалификаций: библиотекарь-библиограф, менеджер; библиотекарь-библиограф, товаровед; библиотекарь-библиограф, специалист по автоматизированным библиотечно-информационным системам; библиотекарь-библиограф, переводчик; библиотекарь-библиограф, преподаватель; библиотекарь-библиограф, специалист по информации.

Профессия библиотекаря зародилась на территории Беларуси ещё в ХI столетии с возникновением библиотек при монастырях и церквях. При вхождении белорусских земель в состав Великого Княжества Литовского на них интенсивно создавались церковные библиотеки. Уже во второй половине ХVІ столетия такие библиотеки были созданы в Вильно, Полоцке, Слуцке, Минске, Могилёве. Наиболее богатые собрания книг, в особенности рукописные, находились в библиотеках Супроельского, Слуцкого, Троицкога, Жировичского, Витебского, Марковского и других монастырей. Роль библиотекарей в них исполняли в основном монахи.

В ХІХ столетии изменился характер и направленность книгопечатания. Большую роль в распространении передовой русской и зарубежной науки и литературы выполняли библиотеки при учебных учреждениях, позже — созданные в губернских городах публичные библиотеки Беларуси.

В XVIII-ХІХ столетиях библиотеки начали формироваться в иезуитских училищах, гимназиях, их начали собирать наиболее образованные представители общества. В 1913 году на территории Беларуси насчитывалась около 850 библиотек с книжным фондом около 4 тысяч экз.

Первая научная библиотека — Фундаментальная библиотека Белорусского государственного университета — была создана в 1921 году.

На её базе стала функционировать Государственная библиотека БССР (Национальная библиотека Беларуси). В те же годы в некоторых областных центрах (Витебск, Гомель, Могилёв) были созданы её филиалы. В 1925 году была основана в г. Минске Центральная научная библиотека им. Якуба Коласа. Первые детские библиотеки в Беларуси начали создаваться в 1934 году.

К середине 30-х годов ХХ столетия в республике была уже создана система библиотек. Великая Отечественная война приостановила дальнейшее развитие библиотек, к тому же большая часть библиотек и их книжных фондов, в том числе богатейших рукописей, была разграблена фашистами и вывезена из страны. Несмотря на интенсивное развитие библиотечного дела в довоенный период, в Республике Беларусь не существовало системы подготовки библиотечных специалистов.

В 1944 году, когда Беларусь была освобождена от немецко-фашистских захватчиков и лежала в руинах, руководство страны занималось не только воссозданием экономики, но и интеллектуальным, культурным и духовным развитием народа. Появилась идея о необходимости подготовки библиотекарей-библиографов высшей квалификации, а практической реализацией этой идеи стало открытие при Минском педагогическом институте (теперь Белорусский государственный педагогический университет им. М. Танка) кафедры библиотековедения и одновременно библиотечного факультета. Именно кафедра библиотековедения явилась основательницей высшего библиотечного образования в Республике Беларусь.

Поэтому долгий путь её становления и развития является одновременно и путём становления и развития высшего библиотечного образования. На наш взгляд, здесь можно выделить несколько этапов: организация и первоначальное становление кафедры библиотековедения и высшего библиотечного образования в стране (1944;1960); * увеличение количества штатных преподавателей и основание другой кафедры на факультете — библиографии (1961;1974); формирование основного состава преподавателей-учёных в связи с открытием Минского института культуры (теперь Белорусcкий государственный университет культуры и искусств) (1975;2003), * реорганизация библиотечного факультета в факультет информационно-документных коммуникаций, а кафедры библиотековедения — в кафедру менеджмента информационно-документной сферы (с 2003 г.).