Запатрабаванасць жанру пародыі і эпіграмы ў гісторыі беларускай літаратуры

Уводзіны

літаратурны пародыя эпіграма

Сатыра нарадзiлася як мастацтва грамадскі актыўнае, як зброя ў барацьбе новага са старым, цяперашняга з мiнулым. Сатыра ўзнiкла спачатку як пародыя i байка i ўпершыню з’явiлася i ўсталявалася ў камедыi, «бацькам» якой стаў Арыстафан. Беларуская пародыя, як i антычная, узнiкла тады, калі грамадства падзялілася на класы як дзейсны i эфектыўны сродак барацьбы з састарэлай iдэалогiяй.

Пародыя найперш мастацкая з’ява, а таму ёй уласціва глыбіня аўтарскай задумы, зместавая невычарпальнасць, якую імкнецца асэнсаваць дапытлівы і інтэлектуальны чытач. Сапраўды, гэта жанр даволі элітарны: ён патрабуе ад чытача не толькі разумення непасрэдна тэксту пародыі, але і ведання яе аб’екта — камічнага вобраза першаснага твора, стылю, жанру і г. д.

Пародыя, як і большасць мастацкіх жанраў у розныя гістарычныя эпохі набывала не толькі характэрныя для свайго часу ідэйна-тэматычныя вектары развіцця, але і адметныя жанравыя мадыфікацыі. Калі, напрыклад, у 19 стагоддзі пародыя служыла сродкам інтэлектуальна-іранічных ацэнак мастацкіх кірункаў, плыняў, індывідуальна-аўтарскіх стыляў і абслугоўвала выключна вузкае кола літаратурнага асяродку (у травесційнай, бурлескнай, алюзійнай і іншых формах), то цяпер пародыя, дзякуючы сучасным тэхналогіям СМІ, стала масавай з’явай культурнага жыцця грамадства.

Пародыя — функцыянальная літаратурная з’ява, і таму яна, як любы жывы арганізм, прыстасоўваецца да акаляючых аб’ектыўных і суб’ектыўных абставін. Яна даўно выйшла за межы непасрэдна літаратурнага жанру, выяўляючы сябе ў розных відах мастацтва і ў розных родава-жанравых мадыфікацыях: у тэатральных капусніках, эстрадных шоу і шматлікіх тэлевізійных праектах.

І таму дастаткова вялікая колькасць даследчыкаў прысвяцілі свае працы апісанню сутнасці, этапам станаўлення, эвалюцыі жанру пародыі і эпіграмы ў беларускай літаратуры на працягу усяго часу яе існавання. У сувязі з гэтым мэтазгодна назваць некаторыя прозвішчы нашых беларускіх даследчыкаў.

Так, даследчык Літвінава Ю. аналізуе рысы сатыры і гумару ў паэтычных творах Уладзіміра Караткевіча («Сатыра і гумар у паэзіі Уладзіміра Караткевіча»). Зянько А.І. разглядае сатырычнае на базе дакастрычніцкіх апавяданняў Якуба Коласа («Сатырычны аркан на злабадзённыя праблемы свайго часу»). Ролю сатырычных твораў у літаратурным працэсе перыяду Вялікай Айчыннай вайны раскрывае літаратуразнаўца Багрова Д. у сваёй працы «Беларуская сатырычная літаратура перыяду Вялікай Айчыннай вайны». Літаратурная пародыя як жанр мастацкай творчасці аналізуецца і ацэньваецца ў працы Наркевіча А. «Зайздросны талент пераймальніка».

Плённа займаецца даследваннем жанрава-стылёвых асаблівасцяў і тэндэнцый развіцця беларускай сатырычнай прозы 1920;1930;х гг. даследчык літаратуры, кандыдат філалагічных навук В.Ф. Падстаўленка («Крывое люстэрка трагедыі: тэндэнцыі развіцця беларускай сатырычнай прозы 1920;1930;х гг. «).

Праца Шчэрбы С. «Парадыяванне як спосаб сатырычнай тыпізацыі ў беларускай літаратуры ХХ стагоддзя» прысвечана раскрыццю сутнасці і асаблівасцяў працэсу парадыявання ў паэзіі і прозе 20 стагоддзя. Аб’ектам аўтарскай увагі ў дадзенай працы выступаюць творы знакамітых беларускіх пісменнікаў Ядвігіна Ш., Я. Коласа, К. Крапівы.

У выдавецтве «Ураджай» у 2001 г. выйшла «Анталогія беларускай пародыі» складальнікам якой з’яўляецца Анатоль Кудласевіч. Гэтая анталогія ўпершыню сабрала пад адной вокладкай пародыі амаль на паўтысячы беларускіх пісьменнікаў і паэтаў. Выданне раздзелена на дзве асобныя кнігі: адна змяшчае пародыі на вершы, другая — на прозу. Укладальнік і аўтар прадмовы Анатоль Кудласевіч надзвычай сур’ёзна падышоў да тэмы. Пародыя ў згаданых кнігах разглядаецца не толькі як літаратурны жанр, але і як з’ява жыцця. Пры складанні анталогіі аўтар уключаў па адной лепшай пародыі на аднаго пісьменніка, але гэтую анталовію цяжка знайсці і таму ўзнікаюць складанасці з аналізам усіх прадстаўнікоў гэтага жанра.

Найбольш часта ў беларускай літаратуры пародыя выкарыстоўваецца ў адносінах да вершаваных лірычных жанраў. Парадысты пры дапамозе самых разнастайных стылістычных і мастацка-вобразных прыёмаў, амаль без істотных змяненняў выкарыстоўваючы архітэктоніку і кампазіцыю тэкстаў-арыгіналаў, крытыкуюць як прадстаўленыя ў іх эстэтычныя, палітычныя і сацыяльныя тэмы, так і светапоглядную пазіцыю пэўнага аўтара, яго інтарэсы. Яшчэ ў 30-х гадах 20 стагоддзя быў выдадзены зборнік літаратурных пародый і эпіграм. Сярод яго аўтараў значыліся вядомыя беларускія паэты Кандрат Крапіва, Тодар Кляшторны, Сяргей Дарожны, Андрэй Александровіч, Цішка Гартны і іншыя.

На сённяшні дзень у айчынным літаратуразнаўсве няма комплекснага даследвання жанру пародыі і эпіграмы ў гісторыі беларускай літаратуры, што і абумоўлівае актуальнасць дадзенага даследавання.

Мэта дыпломнай работы — сцвердзіць запатрабаванасць жанру пародыі і эпіграмы ў гісторыі беларускай літаратуры

Для дасягнення пастаўленай мэты неабходна было вырашыць наступныя задачы:

1) ахарактарызаваць літаратурную пародыю як від мастацтва;

2) вызначыць месца сатыры і гумару ў сістэме родаў, відаў і жанраў літаратуры;

3) прааналізаваць літаратуразнаўчыя крыніцы, прысвечаныя разгляду пародый і эпіграм беларускіх пісьменнікаў;

4) прасачыць эвалюцыю пародыі і эпіграмы ў гісторыі беларускай літаратуры;

5) разгледзець пародыі і эпіграмы сучасных пісьменнікаў.

1. Месца сатыры і гумару ў сістэме родаў, відаў і жанраў літаратуры

1.1 Погляды даследчыкаў на сатырычны род Праблема літаратурных родаў, на думку некаторых даследчыкаў - адна з самых складаных у тэорыі літаратуры. З часоў Арыстоцеля (які першы вылучыў тры асноўныя роды) і да нашага часу гэтая сістэма дапрацоўвалася так, напрыклад, з’явіліся ліра-эпічны, ліра-драматычны, мастацка-гістарычны роды літаратуры, а некаторыя даследчыкі (Вашко П., Яніцкі М., Усікаў Я. і іншыя) вылучаюць яшчэ і сатырычны.

Розныя даследчыкі мінулых стагоддзяў мелі свае погляды на праблему вызначэння месца і ролі сатырычных твораў у літаратуры. Так, вядомы нямецкі філосаф Георг Гегель пісаў, што «звычайныя тэорыі не ведалі, што рабіць з сатыраю, і ім было цяжка вырашыць, да чаго яе аднесці. Бо ў сатыры зусім няма нічога эпічнага, а да лірыкі яна, уласна кажучы сама не падыходзіць» [1, с. 93].

Рускі даследчык Пётр Смірноўскі разглядаў сатыру як жанр лірыкі, але заўважаў, што больш мэтазгодна называць сатыраю любы твор, які мае сатырычны характар. Для характарыстыкі іншых жанраў, напрыклад камедыі, ім выкарыстоўваліся паняцці «смешнае», «камічнае» [2, c. 103].

Рускі даследчык Аркадзь Сасніцкі таксама перш-наперш разглядаў сатыру ў дачыненні да лірыкі, між тым ён вызначаў сатыру як адносіны аўтара да жыцця, як «пачуцці» сатырыка.

Такім чынам, мы маем два погляды на сатыру адзін — разгляд яе ў дачыненні да лірыкі (з характарыстыкай астатніх жанраў праз камічнае ці смешнае), і другі - разгляд яе як «пачуццяў», «адносін» аўтара да жыцця, якія праяўляюцца ў відах таго ці іншага жанру.

Літаратуравед Барыс Тамашэўскі, разглядае сатыру ў сувязі з формамі жанру (напрыклад, адной з формаў рамана ён вылучае «сатырычны раман»). Але трэба адзначыць, што тэрмін «форма» даследчык прымяняе і ў дачыненні «малая форма», «вялікая форма». Такая з’ява можа прыводзіць да тэрміналагічнай блытаніны [3, с. 110].

Сучасны рускі даследчык Міхаіл Палкін прытрымліваецца думкі, што «від» і «жанр» — тэрміны раўназначныя і ўзаемазамяняльныя. Жанравая спецыфіка, на яго думку, залежыць ад творчага метаду і асаблівасцей таленту пісьменніка. М. Палкін лічыць, што творы пісьменнікаў-сатырыкаў і творы пісьменнікаў-гумарыстаў адрозніваюцца [4, c. 99].

Даследчык Леанід Цімафееў бачыць у сатыры асаблівую вобразную форму адлюстравання жыцця. І менавіта гэты факт, на думку аўтара, дазваляе вылучыць сатыру ў асобны род літаратуры.

Блізкія да думак Л. Цімафеева і разважанні даследчыка Якава Эльсберга. Па яго словах: «Сатыра не з’яўляецца ў дакладным сэнсе слова эпасам, бо ў ёй заўсёды адчуваецца прысутнасць сатырыка, да лірыкі яе таксама цалкам аднесці нельга» [5, с. 53]. Урэшце, даследчык прыходзіць да высновы, што сатыра, якая стала самастойным родам літаратуры, разам з тым у кожным са сваіх твораў выяўляе рысы і асаблівасці, якія да вядомай ступені набліжаюць яе да іншых родаў літаратуры — то да эпічных, то да лірычных, то да драматычных або да ліраэпічных.

Вядомая ў літаратуразнаўстве і канцэпыі Івана Гутарава, які ўключае паняцці «сатыра», «гумар», «сарказм», «іронія» для характарыстыкі звязаных з гэтымі паняццямі жанраў. У падобным рэчышчы разглядаюць гэтае пытанне Міхась Лазарук і Алена Ленсу ва «Уводзінах у літаратуразнаўства». Праўда, больш падрабязна яны спыняюцца на такіх паняццях, як іронія і сарказм. А гумар і сатыру згадваюць у сувязі з жанрам камедыі.

Сатыру, гумар, іронію, сарказм Іван Волкаў разглядае як тыпы мастацкага зместу. Тып мастацкага зместу, па аўтару, гэта сінтэз устойлівай характэрнасці жыцця, узвядзення яго да ўсеагульнай значнасці, асэнсавання, адзнакі і перастварэння ва ўяўленні пісьменніка.

Такім чынам, падводзячы вынікі ўсяго вышэй сказанага, прадстаўляецца магчымым даць азначэнні некаторым разгледжаным паняццям.

Камічнае — эстэтычная катэгорыя, якая адлюстроўвае ў мастацтве з’явы, што нясуць у сабе несуадноснасць, алегарычныя супярэчлівасці і гэтак далей, і ацэньвае іх апасродкавана, праз смех. Камічнае мае разнавіднасці: сатыру і гумар. Як бачна, некаторыя даследчыкі побач з сатыраю і гумарам называюць іронію, сарказм.

Іронія ж у сваім першапачатковым змесце — не самі насмешлівыя адносіны да жыцця, а сродак, пры дапамозе якога гэтыя адносіны раскрываюцца. Такім чынам іронія — адзін з тропаў, як і сарказм. Іронія — прыхаваная насмешка. Разнавіднасцю іроніі з’яўляецца сарказм — едкая, знішчальная насмешка. Сатыра і гумар увасабляюцца ў мастацкім творы праз мастацкія прыёмы, паэтычныя тропы: іронію, сарказм, гратэск, каламбур, гіпербалізацыю, парадзіраванне. На мой погляд каб не парушаць адзінага крытэрыю падзелу на літаратурныя роды, мэтазгодна пакінуць сістэму з трох родаў літаратуры: эпасу, лірыкі, драмы. Кожны з родаў літаратуры мае сатырычныя, гумарыстычныя, сатырыка-гумарыстычныя жанры.

1.2 Літаратурная пародыя як жанр мастацкай творчасці

літаратурны пародыя эпіграма Літаратурная пародыя як жанр мастацкай творчасці мае даўнія традыцыі. Яна была вядома яшчэ ў антычным свеце, у старажытнай Грэцыі. Да нас дайшлі пародыі на вялікага Гамера. У Заходняй Еўропе яна асабліва развівалася ў сярэднія вякі. З 18 стагоддзя пародыя стала вядома і ў рускай літаратуры. Беларускія пародыі з’явіліся ў 20-м стагоддзі і асабліва пашырыліся з развіццём літаратуры ў 20-х гадах. Тады пародыі пісалі М. Хведаровіч, З. Астапенка, Ю. Таўбін, А. Куляшоў. У пасляваенны час з пародыямі выступалі М. Паслядовіч, С. Шушкевіч, М. Скрыпка, Н. Гілевіч, Р. Барадулін, П. Місько. Сапраўднае ж развіццё беларуская пародыя атрымала ў наш час і звязана з імем Георгія Юрчанкі, які зрабіў яе сваім сталым заняткам, прафесійнай справай. У галіне пародыі ён працуе тры з паловай дзесяцігоддзі. Пры яго ўдзеле пародыя трывала прапісалася ў нашай літаратуры, набыла правы грамадзянства.

Існаванне жанру пародыі - адна з істотных прыкмет самастойнасці літаратуры. Пародыя на працягу тысячагоддзяў была яе пастаяннай спадарожніцай.

Да сённяшняга часу выйшлі ў свет шматлікія значныя даследаванні пра пародыю, пераважна пра пародыю 18-га — пачатку 20-га стагоддзяў. Уладзімір Даль у сваім «Толковом словаре живого великорусского языка» вызначыў пародыю наступным чынам: «Цікавая перапрацоўка важнага сачынення або кплівае перайманне, складанне ці ўяўленне навыварат».

У «Поэтическом словаре» А. Квяткоўскага пародыя вызначаецца так: «Жанр крытыка-сатырычнай літаратуры, заснаванай на… карыкатурным падкрэсліванні і утрыраванні асаблівасцяў пісьменніцкай манеры» [10, c. 195].

У «Толковом словаре русского языка» (пад рэдакцыяй Д.Н.Ушакова) пародыя вызначаецца як: «Сатырычны твор у прозе ці ў вершах, які камічна імітуе, што высмейвае якія-небудзь рысы іншых літаратурных твораў» [11, c. 50].

У «Словаре литературоведческих терминов» (пад рэдакцыяй Л.І. Цімафеева і С.Я. Тураева) паказана, што «пародыя можа быць накіравана супраць ужо вызначаных асаблівасцяў літаратурных твораў - тэматыкі, ідэйнага складу, асаблівасцяў сюжэту, вобразаў герояў, кампазіцыі, мовы. Асноўны яе сродак — іранічнае перайманне вобраза, перадача ў гіпербалізаваным, шаржавым выглядзе ўласцівых яму рыс, давядзенне іх да абсурду, недарэчнасці, чым і дасягаецца сатырыка-камічны эфект» [12, c. 259].

У «Літаратурным энцыклапедычным слоўніку» нам прапанавана наступнае вызначэнне: «Пародыя — у літаратуры і (радзей) у музычным і выяўленчым мастацтве — камічнае перайманне мастацкага твора ці групы твораў» [13, c. 268]. Гэта азначэнне даволі вузкае, тут улічваецца толькі адзін аспект, а менавіта абсмейванне на ўзроўні тэксту твора, у той час, калі працэс парадыравання можа адбывацца не толькі на ўзроўні тэматыкі, але можа быць парадыраваны і стыль, і час і мноства іншых аспектаў.

Існуе таксама меркаванне, што пародыя з’яўляецца як бы адгалінаваннем жанраў камедыі і сатыры, бо пародыя, таксама высмейваючы тую ці іншую з’яву, выклікае іранічнае, крытычнае або адмоўнае стаўленне да адлюстраванага. Пародыя можа быць дзейсным і дасціпным сродкам літаратурнай крытыкі, але яе сутнасць не вычэрпваецца толькі адной крытыкай. Задача яе — як адмоўная, так і станоўчая адзнака, эстэтычная адзнака суб’екта. І адно з найболей удалых азначэнняў мы можам прачытаць у кароткай літаратурнай энцыклапедыі. Яно гучыць наступным чынам: «Пародыя — жанр літаратурна-мастацкай імітацыі, запазычванне стылю асобнага твора, аўтара, літаратурнага кірунку, жанру з мэтай яго высмейвання. Аўтар пародыі, захоўваючы форму арыгінала, дабаўляе ў яе новае, якое знаходзіцца ў кантрасце са зместам, што па-новаму асвятляе твор і дыскрэдытуе яго» [14,с. 604].

Надзвычай цікава паглядзець на беларускую літаратуру з парадыйнага ракурсу, па-новаму прачытаць знаёмыя ўжо творы. Слова «пародыя» перакладаецца з грэчаскай мовы як «навыварат».

Роданачальнікам пародыі лічыцца грэчаскі пісьменнік Гіпанакт (памёр у 530-м годзе да н. э). А ўзнікла пародыя яшчэ раней. Да жанру пародыі звярталіся Шэкспір, Сервантэс, Шылер, Гётэ, Пушкін, Дастаеўскі [6, с. 5].

Адна з першых беларускіх пародый — славутая ананімная паэма «Прамова Мялешкі», напісаная ў 1-ай палове 17-га стагоддзя. У парадыйных паэмах 19-га стагоддзя «Энеіда навыварат» і «Тарас на Парнасе» востра высмейваюцца прынцыпы класіцыстаў. З гісторыі літаратуры вядома: рамантыкі пісалі пародыі на прадстаўнікоў класіцызму, рэалісты — на рамантыкаў. У 20-м стагодзі пародыі пісалі Кандрат Крапіва, Паўлюк Трус, Аркадзь Куляшоў, Мікола Хведаровіч.

Пародыя — самастойная галіна, трывалы камель, крона на магутным ствале літаратуры. Гэта адметны від літаратурнай крытыкі. Яна нараджаецца ад клопатаў за стан літаратуры. Своеасаблівыя яе будовы, склад, гучанне паэтычнага слова. Яна выкарыстоўвала прыёмы, прынцыпы, метады, стыль, жанравыя асаблівасці, мову, граматычны лад таго ці іншага творцы. Пародыя развіваецца тады, калі літаратура дасягае сапраўднай сталасці, калі паспяхова развіваюцца ўсе яе віды і жанры, пра што Г. Юрчанка сказаў у невялікай прадмове-анатацыі да зборніка «Немеладычныя мелодыі» [15, с. 4]. Па яго меркаванні, галоўнае не ў тым, хто напісаў пародыю, а «галоўнае ж у тым, што гэта сама беларуская літаратура дасягнула такога ўзроўню сталасці і ўзмужнення, што спарадзіла сваю пастаянную і неад’емную спадарожніцу» [15, с. 4].

Пародыя адкрывае пісьменніка ў некалькі незвычайным плане. У парадыста даследчыцкі падыход да ідэйна-мастацкіх і стылёвых асаблівасцяў твораў ці ўсёй творчасці пісьменніка. Ён праз павелічальнае шкло гумару ці сатыры раскрывае адметнасць індывідуальна-творчага вобліку, аўтарскага почырку. Важныя сродкі пародыі - гіпербала, гратэск. Парадыст імітуе літаратурны твор камічнымі ці сатырычнымі прыёмамі, прымушае пісьменніка выказацца ў адпаведнасці з яго схільнасцямі, густамі, звычкамі, выказацца наперкор яго жаданню гаварыць самакрытычна, схіляе падаваць у перабольшанай форме свае пралікі, недахопы.

Да паслуг парадыста багаты інструментарый. Гэта і спагадлівая ўсмешка, добразычлівы жарт, і лагодны гумар, мяккая смяшынка, і жартаўлівы намёк, сатырычная шпілька, з’едлівая іронія. Пад удар крытыкі падпадаюць асобныя радкі, няўдалыя творы і нават асобныя кнігі.

Парадысту, безумоўна, патрэбны і веды, і густ, і такт, каб беспамылкова выбраць від зброі і належным чынам яе прымяніць.

Поспехі беларускай літаратуры бясспрэчныя. Але крытыкаваць у ёй ёсць што. У празаікаў часам заўважаецца слізганне па паверхні апісваемых з’яў і працэсаў, празмернае захапленне словатворчасцю, дыялектызмамі,

сустракаецца драбнатэм’е, шматслоўе.

У паэтаў можна сустрэць надзвычайную аблегчанасць або, наадварот, залішнюю ўскладненасць, калі за словам губляецца думка. Не вельмі шанцуе і байцы. Мала сапраўдных набыткаў у песеннікаў. Нярэдка і ў крытыкаў можна прыкмеціць уяўную глыбакадумнасць. Так што, на думку многіх аўтараў, у сучасных парадыстаў шырокі абсяг дзейнасці.

Па-рознаму ставяцца розныя аўтары да пародыі. Напрыклад, быў вельмі задаволены пародыяй на сябе аўтар песні «Бывайце здаровы» Адам Русак. Тарас Хадкевіч прызнаваў, што па стылі пародыя «Апошні хутаранін» [16, c. 215] лепш за яго прозу. Таксама вядомы такі факт, што старэйшы сучасны беларускі парадыст Георгій Юрчанка ў свой час так удала спарадыраваў Аляксея Русецкага «РайСлуцк"[16, c.189], што той адразу даў яму рэкамендацыю для ўступлення ў Саюз пісьменнікаў.

Беларускія парадысты па-сяброўску ўсміхаюцца з нейкіх прынцыпаў жыцця. Іх крытыка ў асноўным не бывае злой, абразлівай. Генадзь Бураўкін, прачытаўшы пародыю на сябе, зазначыў, што можна было ўесці і мацней. Добра ставліся да пародый Станіслаў Шушкевіч у «ЛіМе», Сяргей Дзяргай у «Вожыку», Эрнест Ялугін у газеце «Наша слова».

Алесь Адамовіч у свой час зазначыў, што не вельмі прыемна чытаць пародыі на сябе, затое сапраўднае задавальненне — на іншых. Як, напрыклад, пародыю «Упоравень з Трусам» на наступныя радкі Міхася Губернатарава:

У яе далонях томік Труса

І газета з вершыкам маім [17, с. 15].

Анатоль Зэкаў удала парадыруе:

Гарнуся да дзяўчыны русай ;

Няўжо каханнем абміне?

Яна ж гартае томік Труса — І нуль увагі на мяне.

Не знаю, што сказаць пра гэта, Хіба шапнуць на вушка ёй:

«Ты лепей зазірні ў газету ;

Вунь, у куточку, вершык мой.

Хай томіка яшчэ не маю, Ды рукапіс я здаў у друк.

Калі ж мяне ты пакахаеш, Пачну пісаць, як Трус Паўлюк [18, c. 30].

Беларуская пародыя, такім чынам, сведчыць пра тое, што наша літаратура жыве і развіваецца, а творы пісьменнікаў і паэтаў чытаюцца. Таму пародыі з’яўляюцца рэгулярна. І гэта добра.

1.3 Моўная спецыфіка тэксту пародыі

Не раз узнікала перад даследчыкамі пытанне пра тое, як ствараецца пародыя, але адказаць на яго кожны раз з’яўлялася не проста. Пародыя — жанр, утвораны амаль на вачах у чытача: бо мы даволі часта добра ведаем аб’ект, матэрыял пародыі, а значыць, можам судзіць, чым аўтар карыстаўся перад пачаткам працы. Сярод такіх зконаў вылучаюць: зніжэнне стылю, уводзіны новага матэрыялу, яго ўстаўка і падстаўка; замена паэтычнай лексікі; гратэск; пераапрацоўка сюжэту; стварэнне новага персанажа; адхіленне кампазіцыі, уводзіны аўтарскай самахарактарыстыкі, сувязь з творам і парадыйнае пераасэнсаванне яго праз суб’ектыўную адзнаку парадыста пасродкам ужывання адмысловых прыёмаў парадыраваннядубляванне і трансфармацыя.

Адным з такіх прыёмаў парадыйнай трансфармацыі з’яўляецца гіпербалізацыя, г. зн. «наўмыснае перабольшанне нейкіх рыс прататыпа на любым узроўні структурна-семантычнай арганізацыі тэксту». Гэта не проста адзін з прыёмаў, гіпербала з’яўляецца як бы звяном паміж усімі прыёмамі парадыравання, яна аб’ядноўвае іх у цэласную сістэму. Пры стварэнні пародыі важным з’яўляецца цікавасць, бо парадыст зыходзіць з прататыпа і мадэлюе ў пародыі менавіта тое, што яму здаецца цікавым у арыгінале. Гэта дапамагае аўтару дасягнуць патрэбнай мовы ва ўсёй сукупнасці яе матэрыяльных адзінак — слоў і выразаў - з іх моўнымі ўласцівасцямі - фанетычнымі, лексічнымі, граматычнымі і г. д.

У сваёй кнізе В.Л. Новікаў кажа аб «законе адзінства прайгравання і трансфармацыі падчас стварэння пародыі» [19, c. 61]. Яго сутнасць у тым, што пародыя нічога не паўтарае пасіўна. Гэты закон робіць працэс парадыравання творча цяжкай і займальнай справай, а не механічным капіяваннем, і служыць выяўленчай задачай стварэння камічнай выявы твора.

Нельга лічыць, што пародыя — гэта проста элементарная імітацыя. Пародыя часам выкрывае пісьменнікаў, якія не валодаюць талентам, але ніколі не абмяжоўваецца гэтай задачай. Досвед жанру паказвае, што перамога парадыста бывае тым больш пераканаўчай, чым больш упэўнена парадыст валодае зброяй свайго суперніка, а для гэтага яму неабходна пайсці на вывучку да аўтара, якога ён парадзіруе.

Самым няўхільным, самым лепшым доказам праваты парадыста з’яўляецца «пазнавальнасць». Калі мы адразу пазнаём, на які твор напісана пародыя, то гэта значыць, што парадыст мае рацыю і ён справіўся са сваёй задачай.

Усё, што робіць парадыст — гэта перабольшанне. Гэтак жа, як і гіпербалізацыю, аўтар можа выкарыстоўваць зусім процілеглы спосаб — літоту. На мой погляд, без выкарыстання гіпербал і літот немагчыма стварэнне пародыі і яе ўспрыманне. Пры парадыраванні эфекту гіпербалы дапамагае дасягнуць выкарыстанне двух класічных тыпаў пародыі - бурлеска (нізкі прадмет, выкладзены высокім стылем) і травесціі (высокі прадмет, выкладзены нізкім стылем).

Нягледзячы на адрозненні ў вызначэннях жанраў сатыры і пародыі, абодва гэтыя жанры могуць перасякацца ў тэксце на аснове выкананых імі функцый: гіпербалізацыі і скажэння. Фармальнае перайманне літаратурнага твору — гэта істотная прыкмета кожнай пародыі, але калі мы сутыкаемся з перайманнем у сатыры — гэта ўсяго толькі адзінкавыя выпадакі.

Як кажа ў сувязі з гэтым Ю. Борев, «У аснове гумару і сатыры ляжаць адзіныя асабіста эмоцыянальна-крытычныя і камедыйна-эстэтычныя адносіны да рэчаіснасці» [20, с. 152].

Важкую ролю адыгрывае ў пародыі смех; пры гэтым мы можам назіраць камізм розных выглядаў. Камічнае нярэдка супрацьпастаўляецца сур’ёзнаму. Смех бывае і сур’ёзны, і несур’ёзны. «Пародыя — як пародыя — звязана толькі з сур’ёзным смехам, тонкай комічнай гульнёй дзьвух планаў. І трэці план пародыі - гэта адначасова цалкам камічны і цалкам сур’ёзны яе элемент» [19, c. 86].

Калі б не было парадыйнага камізму, то чытанне пародый ператварылася б у разгадванне стамляючых рэбусаў. Менавіта камізм дапамагае нам успрымаць пародыю як адзінае цэлае. Пры гэтым смех дапамагае зразумець пародыю і атрымаць эстэтычную асалоду.

Відавочна ў большасці выпадкаў пародыя — гэта адмысловая форма сатырычнага апісання. Пры аналізе тэкстаў пародый трэба ўлічваць тое, што пародыя можа выконваць адначасова шматлікія функцыі. Важна сказаць пра тое, што аналіз тэксту, які прымае да ўвагі толькі фактары аўтара і прадмета,

— а менавіта творчы і выяўленча-эстэтычны фактар, з’яўляецца занадта вузкім, бо такім чынам застаецца без увагі заклікаючая функцыя тэксту, яго скіраванасць на рэцыпіента, атрымальніка інфармацыі. І менавіта гэта сувязь тэксту і чытача з’яўляецца асноўным фактарам пры стварэнні сатырычнай сітуацыі. Тут маецца на ўвазе норма, на якую ссылаецца парадыст пры парадыраванні прадмета, — як правіла з’яўляецца свядомай — і норма, якая павінна быць вядомай чытачу, у тым выпадку, калі вызначаны тэкст чытач павінен успрыняць як пародыю.

Такім чынам, парадыст павінен стварыць пародыю, перавага якой над арыгіналам была б недвухсэнсоўнай і адназначнай.

1.4 Асаблівасці развіцця эпіграмы як літаратурнага жанру Век у эпіграмы не такі малы. Перш чым стаць літаратурным жанрам, яна мусіла прайсці вялікі гістарычны шлях, каб сцвердзіцца ў той якасці, якую мы маем сёння. Узнікла эпіграма ў Старажытнай Грэцыі прыблізна дзве тысячы васемсот гадоў таму назад. У перакладзе з грэчаскай мовы слова «эпіграма» азначае «надпіс». Яна ўзнікла як надпіс (дарункавы ці хвалебны) на трынозе, шчыце, глінянай вазе. Яе паслядоўніцай пасля сталася эпітафія: надпіс на магільным камені. Праца разьбяра на цвёрдым матэрыяле патрабавала і кароткага, лаканічнага тэксту ўвасаблення. І той, хто браўся прыдумваць надпіс, вядома ж, гэта ўлічваў. Паколькі надпіс часцей за ўсё сведчыў толькі сам факт жыццёвага існавання і адыходу з жыцця, то ён быў сціслым і інфармацыйным. Але паступова сцісласць пачала пераходзіць у радкі, якія маглі быць сагрэты і пачуццём любові, добрым чалавечым шкадаваннем, нават досціпам. Гэта дазволіла эпіграме пазней з мемарыяльнага функцыянавання перайсці ў самастойны жанр літаратуры.

Эпіграма паступова багацее новым зместам. Факт саступае месца філасофскаму роздуму над існасцю чалавечага жыцця. Паэт ужо меў магчымасць выказаць сваю адзіную думку як мага арыгінальней, ён імкнуўся надаць асаблівае значэнне канцоўцы. У эпіграме павінна была абавязкова быць нечаканая развязка, соль самой эпіграмы ці па латыні - клаўзула. З цягам часу сам жанр набывае сатырычнае адценне, элементы жартоўнага. Добры ўзлёт эпіграма атрымала дзякуючы геніяльнаму Марцыалу.

Трэба, аднак, адзначыць, што шлях эпіграмы не быў гладкім і роўным. Былі ў яе і ўзлёты, і падзенні. Так, з развіццём хрысціянства, з узнікненнем цэркваў і манастыроў «слова божае» пацясніла сатырычную эпіграму і зусім пазбавіла яе існавання.

Другое жыццё эпіграма атрымала дзякуючы пісьменнікам еўрапейскага Адраджэння. Што да беларускай эпіграмы, то яна, як і руская, узнікла значна пазней. Але глеба для яе ўзнікнення была самая выдатная — яе падрыхтаваў сам фальклор.

У народнай прыпеўцы, жарце было заўсёды тое, што і сёння ўласціва эпіграме як літаратурнаму жанру. Гэта — і лаканічнасць, і вастрыня, і дасціпная ўсмешка, а то і падтэкст, які потым атрымаў шырокае распаўсюджанне і ў лірычным жанры.

Наш народ заўсёды славіўся нечаканым вострым словам на самы розны выпадак. Тут варта прывесці толькі некалькі прыкладаў: «Уцёк я тады, каб не ўцёк, то даў бы ім дыху»; «На адно вока глухаваты, на адно вуха слепаваты»; «Гаворыць як у торбу кладзе».

Першы літаратурны вопыт рускай эпіграмы знаходзім у нашага земляка Сімяона Полацкага, запрошанага царом Аляксеем Міхайлавічам на жыхарства ў Маскву. А ўласна беларускія вострыя сатырычныя матывы з элементамі эпіграмы прасочваем у ананімнай паэме «Тарас на Парнасе». Але паўнакроўнае літаратурнае жыццё беларускай эпіграмы пачынаецца ад Купалы, Коласа, Багдановіча.

Варта зазначыць, што ў развіцці беларускай эпіграмы заўсёды існавала пэўная стыхійнасць. А адценні яна заўсёды мела і палітычныя, і бытавыя, як таго вымагалі і момант, і жыццё. Сённяшняя эпіграма часта нараджаецца як рэакцыя на нейкі твор, з’яву або недахоп у літаратурным працэсе, як шарж, часта сяброўскі, на самога творцу. А часцей яна ўзнікае як экспромт у нейкім застоллі, у добрай сябрыне ці ў дарозе.

Як не дзіўна, да эпіграм часта звярталіся не толькі слынныя паэты. Вершаванымі жартамі-экспромтамі сыпалі і многія іншыя нашыя славутасці. Вядома, што багата эпіграм трымаюць у сваёй памяці сын Якуба Коласа Міхась Міцкевіч, вучоны Ромаш Лядаховіч-Тамілін. Пісалі эпіграмы і празаікі. Многія з нашых паэтаў маглі б пацягнуць на цэлыя зборнікі гэтага жанру. Тут маюцца на ўвазе Рыгор Барадулін, Максім Лужанін, Ніл Гілевіч.

Добрая кніга эпіграм ёсць у літаратурнай спадчыне таленавітага Анатоля Вялюгіна. І яна чакае свайго часу. Таму невыпадкова ўжо даўно выспявала думка аб выданні анталагічнага зборніка беларускай эпіграмы. У іншых краінах такія выданні ўжо даўно прыйшлі да свайго чытача.

Такім чынам, у нашым сённяшнім, часта неўладкаваным жыцці, матэрыялу для эпіграмы больш чым дастаткова.

2. Эвалюцыя жанру пародыі і эпіграмы ў беларускай літаратуры

2.1 Парадыйна-сатырычная літаратура Беларусі 16−17 стагоддзяў:"Прамова Мялешкі", «Ліст да Абуховіча»

Смех у старабеларускай літаратуры — гэта зусім не тое, што смех у літаратуры новага часу. Ён быў падпарадкаваны іншым жанрава-стылёвым прынцыпам, кіраваўся іншымі «смехавымі» ўстаноўкамі. Смех у літаратуры — гэта свайго роду працяг смеху ў жыцці. Смех у жыцці часцей за ўсё быў звязаны з культам «дуракаватасці», юродства. «Дурні» часцей за ўсё выстаўлялі сябе беднымі, галоднымі, небаракамі. У мэтах дэманстрацыі сваёй поўнай галечы яны нярэдка агалялі самыя інтымныя часткі цела. Такім чынам, ствараўся свет антыкультуры, які рэзка супрацьстаяў культурным уяўленням свайго часу. Разам з тым, гэтая антыкультура супрацьстаяла не кожнай культуры, а толькі той, якая падлягала выпраўленню.

Старажытная беларуская літаратура да канца 16 — пачатку 17 стагоддзя практычна не ведала смеху. Смех праяўляўся як другасная з’ява. Фактычна, гэта быў не смех, а яго рэха. Феномен смеху ў літаратуры ўзнікае толькі тады, калі чытач добра ведае, адчувае жанр, калі смехавая сітуацыя падтрымліваецца на ўзроўні жанрава-стылёвых топасаў, кампазіцыйных пабудоў. Стыль пісьма старажытнага аўтара ў многім падпарадкоўваўся патрабаванням таго жанру, у якім ён рэалізоўваўся. Нельга сабе ўявіць сітуацыю, калі б сярэднявечны аўтар кананічную пабудовую пропаведзі ці жыція выкарыстоўваў для іншых літаратурных мэтаў.

Літаратурны этыкет патрабаваў і адпаведнага пазалітаратурнага ўспрыняцця. Літаратурны працэс канца 16 — 17 стагоддзяў пад уздзеяннем секулярызацыі культуры ў цэлым пэўным чынам парушыў знакава-этыкетныя ўяўленні. Разам з жанрам у літаратуры ўзнікае антыжанр, які функцыянальна прапагандуе ідэі антыкультуры. Даследчыкі звяртаюць увагу і на тое, што парадзіраванню падлягаюць не толькі свецкія жанры, як, скажам, супліка, прамова, ліст, але з’яўляюцца пародыі таксама на трапары, кандакі, малітву, службу. У рамках парадыйнага пераасэнсавання нават эпісталаграфія напаўняецца эсхаталагічнай тэматыкай.

Смех у 16 — 17 стагоддзях становіцца масавай з’явай. Смяюцца не толькі на рыначных плошчах, але і ў манаскіх келлях (пры тым, што смех у хрысціянскай аксіяматыцы разглядаўся як д’ябальскае насланнё, а таму лічыўся грахом). Значная колькасць твораў смехавой культуры была напісана праваслаўнымі клірыкамі, вучнямі езуіцкіх калегій ці уніяцкіх вучэльняў.

Смех у першую чаргу — з’ява гарадской культуры. Бліскучы аналіз гэтага тыпу смеху ў яго заходнееўрапейскім варыянце зрабіў у свёй фундаменатльнай працы «Творчество Франсуа Рабле и народная культура средневековья и Ренессанса» М. Бахцін. Гэтая кніга, якая стала, па прызнанню акадэміка Дз. Ліхачова, сусветна вядомай, не закранала, аднак, праблем смеху ў старажытных літаратурах усходніх славян. Праца М. Бахціна, тым не менш, стала стымулам для шматлікіх даследаванняў смеху ў старажытных усходнеславянскіх літаратурах.

2.1.1 «Прамова Мялешкі»

«Прамова Мялешкі» [22, c. 235] займае выключнае месца. Выкарыстаўшы традыцыйны аратарскага красамоўства, аўтар гэтага помніка стварыў прынцыпова новы паводле свайго паходжання твор. Парушэнне канона тут адбываецца паралельна са стварэннем новага зместу, нетрадыцыйнага для гэтага жанру. Да нашага часу захавалася некалькі рэдакцый «Прамовы Мялешкі». Час яе стварэння даследчыкі адносяць да канца 16 — першай трэці 17 ст. Упершыню твор быў надрукаваны ў 1822 г. у перакладзе на польскую мову Ю. Нямцэвічам. Саму «Прамову» нельга атаясамліваць з гістарычнай асобай Івана Мялешкі. Вельмі часта ў старажытнай літаратуры ўсходніх славян псеўдапрамовы, казанні, лісты прыпісваліся людзям, якія не мелі да іх ніякага дачынення. Разам з тым такі від творчасці дазваляў аўтарам больш акрэслена выказваць свае погляды на тыя ці іншыя з’явы, выкрываць заганы грамадства, якія, на іх думку, павінны быць не толькі асуджаны, але і высмеяны. Смех як лекі грамадства заўсёды выкарыстоўваўся ў фальклоры, аднак для старажытнабеларускай літаратуры гэта было новаю з’яваю.

Паланізацыю роднага краю пасля Люблінскай дзяржаўнай уніі 1569 г., эканамічны і палітычны прыгнёт адчувалі на сабе не толькі простыя людзі, але і магнаты, і шляхта. Звычаі, традыцыі беларускага і ўкраінскага народаў, уклад іх жыцця з пункту гледжання фанабэрыстай польскай шляхты — сведчанне некультурнасці і адсталасці. У творы назіраецца выкарыстанне мастацкай фантазіі: аўтар свядома і мэтанакіравана скажае рэальнасць, каб супрацьпаставіць старое і новае, сваё і чужое. Аўтар «Прамовы Мялешкі» тонка супастаўляе «простыя звычаі» з прынесенымі, чужароднымі. Менавіта здаровы, прыроджаны беларускі ўклад жыцця нараджаў смелыя і высакародныя натуры, якія, як гаворыць пісьменнік, «сэнтэтий тых небывало, правым сердцем просто говорили, политыки не знали, а у рот правдою, як солею в очи, кидывали» [22, c. 237]. Прыём самапрыніжэння, які характэрны для большасці помнікаў усходнеславянскай літаратуры гэтага перыяду, дапамагаў падкрэсліваць, выдзяляць ценявыя бакі ўзаемаадносін праз дээстэтызацыю герояў, выкрываць маральную і сацыяльную сутнасць антыгерояў.

У тым, што Вялікае Княства Літоўскае апынулася ў залежным становішчы ад Польскай Кароны, прамоўца вінаваціць перш за ўсё сваіх суайчыннікаў, якія не выканалі патрыятычны доўг перад радзімай: «Кажучи правду, не так виноват король, як тые радные баламуты, што при ним сидят да крутять. Много тутко таких ест, што хоть наша костка, однак собачим мясом обросла и воняет» [22, с. 238] Да тых, «што до нас влезъли противно праву нашому» [22, c. 238], аўтар «Прамовы» прапануе прымяніць даволі радыкальныя меры — «гетакого чорта кулаком в морду или по лицом, по хрибте» [22, c. 238]. Ананімнасць твора дазволіла пісьменніку даць даволі вострую характарыстыку каралям дзяржавы. Для яго толькі Жыгімонт I з’яўляўся сапраўдным манархам, які клапаціўся пра сваю радзіму. Ён «немцев, як собак, не любил и ляхов з их хитростю вельми не любил, а литву и русь наш любительно миловал» [22, c. 237]. Часы Жыгімонта І супрацьпастаўляюццаперыяду праўлення Жыгімонта ІІ Аўгуста, які «Подляше и Волынь наш вытравив, ляхом менечися» [22, c. 237].

Празмернае захапленне чужароднай культурай, звычаямі прывяло да таго, на думку пісьменніка, што сам гаспадар ніякавата адчувае сябе ва ўласным доме. Не малую шкоду прыносяць сямейнаму дабрабыту слугі-ляхі, якіх трэба і добра апранаць, і адпаведна карміць усялякімі прысмакамі, а калі дрэнна трымаеш «фляшу», — «то он и з рук вырветь» [22, c. 238]. Да вялікіх страт у гаспадарцы пісьменнік адносіць і звычай задарма прымаць коней-скакуноў, пры якіх заўсёды і слуга-лях, і канюшы, і страмяны, службы ж ад іх — не пытай ніякай.

Старамоднасць поглядаў асобы, ад якой вядзецца гаворка, — толькі вонкавая. Мода на гадзіннікі, напрыклад, адносіцца да разраду «дурніц», бо пеўні («наш годинник») — «нехыбне о полночи кукаракуеть» [22, c. 238]. Страшная шкода, паводле Івана Мялешкі, ад розных заморскіх птушак, тортаў, вянгерскага віна, якія не ідуць ні ў якое параўнанне з добраю гускаю з грыбкамі, качкаю, мядком ды гарэлкаю і іншымі «роднымі» прысмакамі.

Такім чынам, згубіўшы спрадвечную аснову, на якой трымаўся жыццёвы ўклад, сучаснікі прамоўцы развучыліся будаваць добрыя муры і весці пераможныя войны.

Створаная ў часы польска-каталіцкай экспансіі, засілля нямецкай мовы пры двары караля Жыгімонта ІІІ Вазы, «Прамова Мялешкі» прадстаўляе шырокую панараму новых звычаяў, нораваў, «завядзёнак», якія пярэчаць старасвецка-сармацкаму ладу жыцця беларускай шляхты, уяўленням пра добрага караля і яго ўладу. Розныя гістарычныя і побытавыя падзеі ў творы суправаджаюцца гумарыстычнымі, сатырычнымі і саркастычнымі каментарыямі. Народная мудрасць праяўляецца не толькі ў своеасаблівых заўвагах, але і ў сродках яе выяўлення. «Прамова Мялешкі» насычана прыказкамі, прымаўкамі, параўнаннямі, узятымі «прамоўцам» з жывой гутарковай мовы беларускага народа: «политыки не знали, а у рот правдою, як солею в очи кидывали» [22, c. 237], «немцов, як собак, не любил"[22, c. 237], «седит, як бес надувшись"[22, c. 237], «хоть наша костка, однак собачым мясом обросла и воняет"[23, c. 238], «не выкуриш, як пчолы од мёду» [22, c. 238], «лях, як жеребец, рже коло девок, как дрыгант коло кобыл» [22, c. 238], «дворанин в ножку, как сокол, загледаеть» [22, c. 239], «сивизна в бороде и чорът в лидъвях за поесом» [22, c. 239].

Іван Мялешка — народны філосаф, славеснае блюзнерства якога — шырма, што скрывае тонкі, дасціпны розум, назіральнасць, уменне падказаць і падштурхнуць чытача да блізкіх і аддаленых асацыяцый, да глыбокага роздуму над лёсам сваёй краіны, яе будучыні.

2.1.2. Ліст да Абуховіча Помнік палітычнай сатыры 17 ст. «Ліст да Абуховіча» [22, c. 242], аўтарства якога прыпісваецца шляхцічу Смаленскага ваяводства Цыпрыяну Камуняку, захаваўся да нашага часу ў трох спісах. Ва ўсіх спісах называецца і дакладная дата напісання — 1655 год. Асновай да гэтага твора паслужылі рэальныя гістарычныя падзеі, рэальныя асобы.

У верасні 1654 г. пасля 110-дзённай асады Смаленска Маскоўскім войскам, горад быў здадзены непрыяцелю. Смаленск, як вядома, быў фарпостам Вялікага Княства Літоўскага на Усходзе, важным стратэгічным цэнтрам, таму яго здача трактуецца як здрада радзіме. Галоўным віноўнікам паражэння лічылі смаленскага ваяводу Піліпа-Казіміра Абуховіча, нават хадзілі чуткі пра яго подкуп. Вось чаму як асобнае гэтае пытанне павінна было разглядацца на сейме, але Абуховіч памёр, і пазней сыны даказалі яго невінаватасць.

Аўтар «Ліста» добра ведаў мову і вусную творчасць беларускага народа, актыўна выкарыстоўваючы дасціпныя вобразы, сатырычныя прыказкі, прымаўкі, параўнанні і іншыя мастацкія сродкі. Для больш яркага адлюстравання вобразу антыгероя пісьменнік гіпербалізуе адмоўныя якасці яго характару.

Гэты твор быў напісаны па «свежых» чутках, якія ў непрывабным святле выстаўлялі ваяводу. Ваенна-палітычная бяздарнасць, прадажнасць, абыякавасць да лёсу радзімы — вось тыя рысы, які выкрывае аўтар «Ліста» пры стварэнні вобраза Піліпа Абуховіча. Ужо з першых радкоў «Ліста» гучыць пякучы сарказм Камунякі ў адраз Піліпа Абуховіча, які, здаўшы Смаленск, стаў «безвоеводзским». «Лепей было, пане Філіпе, — раіць аўтар, — сядзець табе ў Ліпе» [22, c. 242]. Гэтыя гераічныя часы Вялікага Княства Літоўскага пісьменнік супрацьпастаўляе дню сённяшняму:"А што мы, дурные, у кожухах сем лет Смоленска добывали, то вы, мудрые, у соболях за четырнадцат недель оддали" [22, c. 242]. Аднак «старое» ўпамінаецца не столькі для ідэалізацыі, колькі для паказу таго, на чым грунтавалася сіла і моц Вялікага Княства Літоўскага, дзе былі карані пераможных войнаў. Аўтар высмейвае незадачлівых салдатаў, якіх больш цікавілі справы гандлёвыя, чым выкананне воінскіх абавязкаў. Яны ва ўсім падобныя да свайго ваяводы, які замест наладжвання абароны вывозіў сваю маёмасць на 300 падводах. Быць пісарам, лічыць пісьменнік, — найбольш адпавядала б прыродным схільнасцям ваяводы.

Для паўнаты радаслоўнай карціны Абуховіча ў творы прыгадваецца яго дзед, мазырскі генерал, які «за малые грошы неправду продавав» [22, c.244], і бацька, мазырскі суддзя, «у кого больш взяв, того хороше осудив"[22, c. 244], і ў рэшце рэшт, сам Піліп, які, прадаўшы Смаленск, прадаў і свой тытул. Усё гэта — не проста штрыхі «сямейнай хронікі» Абуховічаў, а яркая карціна дэградацыі роду, здаўна праслаўленага сваім прадажніцтвам.

Іроніяй, сарказмам прасякнута паведамленне пра так званыя чуткі пра верагоднасць прызначэння Абуховіча Кракаўскім ваяводам. Гэтай навіны, падкрэслівае аўтар «Ліста», вельмі баяцца ляхі, «што бы Твоя Милост венгром оных не продав"[22, c. 244], бо вельмі ж неадпаведная ўзнагарода караля за здачу Смаленска.

Ёсць у «Лісце да Абуховіча» і своеасаблівыя гістарычныя экскурсы, адступленні ад асноўнага зместу твора. Так, напрыклад, аўтар узгадвае часы, калі за меншую правіннасць у Вільні быў пакараны смерцю Осьцік, «што одно карточку писав до Москвы неосторожно» [22, c. 242]. Сваім папярэднікам у падобнай творчасці ён разглядае гістарычную асобу Івана Мялешку, разам з якім Камуняка быццам быў на сеймеі «за ним з кордином стояв"[22, c. 243]. Хаця, па сведчанні Камунякі, Мялешка ўмеў толькі Часоўнік і Псалтыр чытаць, аднак не баяўся сказаць праўду ні каралю, ні сенатарам.

Своеасаблівы каларыт твору надаюць прыказкі, прымаўкі, трапныя параўнанні, узятыя з жывой гутарковай мовы беларусаў таго часу: «Коли б дотуль Вашмость писаром быв, то б чоловеком слыв» [22, c. 243]. «з мудрых ораторов не будет много ратаёв» [22, c. 243], «зблудився теперычын розум, як коза по лесе» [22, c. 244] і інш.

З’яўленне парадыйна-сатырычных твораў мела выключнае значэнне і для таго часу, і ў больш познія стагоддзі. Спаланізаваная літаратура «высокіх» стыляў фактычна перакрыла шлях развіццю беларускай літаратуры на роднай мове, і толькі парадыйна-сатырычныя творы, інтэрмедыі, а пазней камедыі захоўвалі і развівалі яе лепшыя традыцыі і здабыткі.

2.1.3 Эпіграмы Андрэя Рымшы А. Рымша зрабіў рашучы крок да старабеларускамоўнай творчасці, стаўшы ў гісторыі старабеларускай літаратуры заснавальнікам жанру панегірычнай паэзіі. Пасля выхаду ў свет «Дзесяцігадовай аповесці…» паэт змясціў у віленскіх выданнях Мамонічаў тры эпіграмы на старабеларускай мове: «На герб яснавяльможнага пана Астафея Валовіча…» (1585), «На гербы… Льва Сапегі» (1588), «На гербы яснавяльможнага пана… Тэадора Скуміна» (1591).

Эпіграмы на родавыя гербы магнатаў і шляхты насілі характар прысвячэнняў і змяшчаліся звычайна на адвароце тытульнага ліста кнігі, часта разам з выявай герба. Эпіграмы з’яўляліся прасцейшым гатункам героіка-эпічнай паэзіі, яе папярэднім ідэйна-мастацкім фундаментам і пазаструктурным працягам. Таксама, як і вялікія па памерах эпічныя паэмы, кароценькія эпіграмы ўслаўлялі культ рыцарства, воінскай мужнасці, былі прасякнуты патрыятычнымі настроямі і традыцыйнай павагай да патрыярхальнага жыцця продкаў.

«Подавайте ж потомком, што маете з предков!» [22, c. 196] — гэты заклік А. Рымшы з эпіграмы «На гербы… Льва Сапегі», змешчанай у першым выданні Статута 1588 г., з’яўляецца, па-сутнасці, галоўнай ідэяй усёй героіка-эпічнай вялікалітоўскай паэзіі канца 16 ст., якая культывавала погляд на чалавека як на звяно ў ланцугу родавай славы і годнасці.

Ёсць падставы меркаваць, што ў паэта было значна больш вершаў на старабеларускай мове: у лістах Саламона Рысінскага захаваліся радкі пра эпіграму на «народнай мове» А. Рымшы ў гонар Радзівілаў, два варыянты перакладу гэтай эпіграмы на лацінскую мову, а таксама згадка пра існаванне дзённіка А. Рымшы.

Апошняя вядомая літаратурная праца А. Рымшы — выданы Я. Карцанам пераклад на польскую мову твора Ансельма Паляка «Хараграфія, альбо тапаграфія, гэта значыць асаблівае і падрабязнае апісанне Святой Зямлі…» (Вільня, 1595). Тытульны ліст «Хараграфіі…» ўпрыгожаны вершаваным двухрадкоўем паэта, у якім высмейваецца псеўдаадукаванасць і невуцтва выпускнікоў замежных універсітэтаў. На адвароце тытульнага ліста змешчана эпіграма на герб Астрожскіх, а завяршае кнігу вершаванае чатырохрадкоўе прэфацыйнага зместу. У кнізе аўтар згадвае ў празаічнай прадмове да Альжбеты з Астрожскіх, жонкі Крыштофа Радзівіла, пра нейкую хроніку, у якой належным чынам услаўлены заслугі роду Астрожскіх.

Арыгінальнасць «эпіграм» выявілася найперш у структурна-кампазіцыйнай будове. Яны складаліся з чатырох адносна самастойных элементаў, што размяшчаліся, як правіла, у строгай паслядоўнасці адносна адзін аднаго. Спачатку ішоў уступ-зачын, затым — зварот да памяці продкаў, цэнтральнае месца займалі тлумачэнні знакаў, «кляйнотаў» герба, і, нарэшце, завяршала «эпікграму» заключэнне-пажаданне. Кожны з элементаў «эпікграмы» выконваў пэўную ідэйна-мастацкую функцыю.

Ва ўступе зачыне часцей за ўсё апісваліся нябесныя свяцілы, касмічная прастора або штосьці велічнае і незвычайнае. Так, эпіграма А. Рымшы «На герб Льва Сапегі» пачыналася паведамленнем пра велічнасць і дабрачыннасць мужнага роду Сапегаў. Іхняя слава нібыта не ведала межаў на зямлі і на небе. Другая эпіграма, «На герб Тэадора Скуміна», адкрывала тлумачэнне «незямнога» паходжання княжацкага герба.

Для другога элемента эпіграм — зваротаў да памяці продкаў - характэрнае тлумачэнне прычын узнікнення герба, указанне часу і абставінаў, пры якіх адбылася знамянальная падзея. Напрыклад, А. Рымша, узнаўляючы гісторыю герба Тэадора Скуміна, падкрэсліваў: набыццё герба — узнагарода за вялікія подзвігі; яго атрымліваюць толькі тыя, хто не шкадуючы свайго жыцця абараняе Бацькаўшчыну. Так, дзякуючы мужнай барацьбе з «нечестивыми татарами», паводле А. Рымшы, набылі фамільны герб слаўныя Сапегі:

К тому еще два гербы видиш быть на споде, Тых достали предкове его на свободе Будучи. А цнотою оных доставали, Веру з мужеством Отчызне своей заховали. Вер ми, гербов не дають въ дому седящому, Але зъ татарами въ полю часто гулящюму Не зъ голою рукою, зъ шаблею острою, Завжды будучы готов до смерного боюх.

Абавязковы і найбольш істотны элемент эпіграм на гербы — вытлумачэнне сімвалічнага сэнсу знакаў, «кляйнотаў». Вытлумачэнне ў эпіграмах сэнсу знакаў княжацкіх гербаў - якраз і ёсць раскрыццё іх сімвалічных значэнняў. У эмблематычных вершах сімвалы герба пранікалі ў сферу мастацкай і паэтычнай свядомасці, станавіліся ўстойлівымі вершаванымі тропамі.

Галоўны мастацкі прынцып пры раскрыцці ў эпіграмах на гербы значэнняў геральдычных знакаў - выяўленне сімвалічнай узаемасувязі паміж знакамі герба і яго ўладальнікам. Восем груп рэчаў і з’яў матэрыяльнага свету часцей за ўсё выступалі ў ролі гербавых знакаў. Галоўныя сярод іх: нябесныя свяцілы («сонца», «месяц», «луна», «зоркі», «венера») і вытворныя ад іх («прамяні», «зара»); прадметы культу і рэлігійнай сімволікі («крыж», «мітра»); зброя і ваярскі рыштунак («меч», «лук», «стрэлы», «влочні» (дзіды), «гелм» (шлем), «намет» (палатка)); расліны («ружа», «лілея»); жывёлы і птушкі («конь», «арол», «крэчат» (пятух)); крыніцы вады («мора», «рэкі», «хмары»); органы чалавека і канечнасці («сэрца», «рука»); сімвалы дзяржавы («карона»).

Знакі герба Скумінаў - «зорка», размешчаная над яркім «месяцам» у акружэнні «хмары» у эпіграме А. Рымшы сімвалізуюць не толькі славу Скумінаў, але і іх незвычайную шчодрасць:

Якъ звезда над луною хорошо ся блищить, А светла месячного бынамне не нищить, Так обое светлятся ровъно окром хмары, Якъ слава у Скуминов маеть свои дарых.

2.1.4 Эпіграмы Ігната Легатовіча Эпіграмы I. Легатовіча звычайна манастрафічныя — ад двухрадковых мініяцюр да дванаццацірадковых вершаў з прыкметамі апавядальнасці.

Тэматыка іх разнастайная, але традыцыйная для часоў Асветніцтва. Вершы і эпіграмы І. Легатовіча карысталіся вялікаю папулярнасцю ў тагачасным грамадстве. Паэт высмейваў і агульначалавечыя заганы, і непрыстойныя паводзіны і ўчынкі канкрэтных асоб. Эпіграмы І. Легатовіча закраналі розныя праблемы.

Злосных жонак ён характарызуе наступным чынам:

«Харон! Маю нядаўна перавёз ты жонку Элеанору?» — «Так». — «То дзе ўжо тая ведзьма?» «На Елісеях». — «А ў якую мне старонку?» — «Туды ж», — сказаў Харон. — «То лепш у пекла едзьма».

Петрык! У цябе таксама Жонка, быццам эпіграма, Эпіграма ўся жывая, Бо і дробная і злая.

Таксама І. Легатовіч вельмі з’едліва іранізуе са скупых людзей і графаманаў:

Хто болей бліжнім спрыяе, Болей любві да іх мае, Чымся скупец? Бог да раю, Пэўна, яго ўжо залічыць:

Грошы жыццё ўсё збірае Тым, хто яму смерці зычыць.

— Вой, вой! Дом мой абабралі!

— Ах, шкадую, пан цябе я.

— Вершы ўсе мае пакралі!

— Ах, як шкода мне зладзеяў [26, с. 9]!

Асаблівы рахунак І. Легатовіч выстаўляў дактарам, лячэнне якіх не толькі спустошала кішэню хворага, але і скарачала век, магчыма тут выявіўся горкі жыццёвы вопыт паэта, бо страціўшы зрок, ён доўга і безвынікова спрабаваў вярнуць яго з дапамогаю медыцыны:

Павел-лекар без сумнення Не жыве з таго ўжо лета;

Ён памёр, як збаўца света, Дзеля нашага ўцалення [26, с. 12].

Ёсць у Легатовіча эпіграмы, якія па форме і стылёвай арганізацыі тэксту ўпісваюцца ў свой жанр, аднак вылучаюцца інтанацыйнай цеплынёй, што зыходзіць ад зычліва-іранічнай вобразнасці. Напрыклад, словы пра тое, што зямны рай знаходзіўся не дзесьці між Тыграм і Еўфратам, а ля Нёмана («Дзе быў рай») успрымаюцца як прызнанне паэта ў любові да радзімы. Эпіграматычная ўмоўнасць дазволіла паэту быць крыху іранічным у дачыненні да гэтага супастаўлення, а таму вызваленым ад прэтэнцыёзнасці.

Легатовічавы мініяцюры, у якіх высмейваліся чалавечыя заганы, закраналі вострасацыяльныя пытанні свайго часу. Саркастычнае раскрыццё непрывабных паводзін і ўчынкаў як праявы чалавечай натуры ўвогуле перамяжалася з высмейваннем канкрэтных асоб. Самым вядомым творам І. Легатовіча была эпіграма на смерць жорсткага прыгонніка маршалка Мінскае губерні Леана Оштарпа, у якой сцісла і з’едліва паведамлялася:

Са смерцю Оштарпа усё інакшым стане:

Панове кінуць піць, Пачнуць есці сяляне [26, с. 12]

Сацыяльны аспект з’яўляецца асноўным і ў эпіграме «Адказ хлопа».

Лямпы ўсе гараць: да пеўняў

Зноў банкет у пана, пэўне, У палацы — скрыпак зыкі,

Жарты, радасныя ўсклікі,

Скокі, тосты, а задзіры Унь салют даюць з марціры.

«Хлоп, з якой той баль прычыны?

Там вяселле? Імяніны?"

Хлоп жа, бледны, абадраны, У адказ: «Фэст гэткі ў пана Кожны дзень: з заморскіх чашаў

За здароўе там п’юць наша" [26, с. 13].

Пэўна, антыпрыгонніцкі пафас дадзеных твораў І. Легатовіча стаў тою акалічнасцю, якая звязала асобу паэта з ананімна надрукаваным у альманаху Адама Пянькевіча «Bojan» («Баян», 1838) беларускамоўным вершам «Скажы, Вяльможны Пане…» (напраўдзе ж, выдавец «Bojana» А. Пянькевіч у 1830-я гады яшчэ не меў сувязі з І. Легатовічам), за надрукаванне якога віленскі альманах быў забаронены цэнзурай. У гэтым творы паэт наблізіў сваю гаворку да людзей, сацыяльна прыніжаных. У сціслым беларуска-польскім дыялогу прыгоннага селяніна і пана больш гаваркі селянін, які не хоча мірыцца з сваім бяспраўным становішчам і, прадбачачы немінучае пакаранне прыгнятальніка на «страшным судзе», па-хрысціянску спачувае яму. Польскамоўны выраз «Цо тобе, хлопе, до тэго?», паўтораны вуснамі селяніна ў канцы дыялога надае вершаванай мініяцюры іранічны сэнс.

2.2 Працэс станаўлення і развіцця жанру пародыі ў беларускай літаратуры 20-га стагоддзя На пачатку 20-га стагоддзя парадыяванне як спосаб сатырычнай тыпізацыі вявілася не толькі ў паэзіі, але і ў прозе. Прыкладам вострай празаічнай пародыі, дзе перададзены водгукі тагачаснай дыскусіі па нацыянальна-палітычных і літаратурных пытаннях паміж прадстаўнікамі прагрэсіўнага і рэакцыйнага чарнасоценнага друку, з’яўляецца апавяданне Ядвігіна Ш. «Пратэст». Напісана яно ў форме адкрытага ліста ў рэдакцыю «Нашай нівы» ад імя вясковых сабак Лыскі, Разбою і Жука. Сабакі выказваюць пратэст супраць таго, што нібыта ў названай газеце часта ўпамінаецца слова «брахня» ў дачыненні да рэакцыйных пісьменнікаў, якія распаўсюджваюць выдумкі і «лгарства» за грошы. Яны не могуць пагадзіцца з гэтым, на іх думку, брэшуць толькі сабакі. Далей аўтары ліста агаворваюцца, што і сярод сабак бываюць правакатары і ляпайлы, але з імі брахуны нічога агульнага не маюць і, у адрозненні ад людзей, з такімі не вітаюцца і грошы такім не плацяць.