Моўныя сродкі стварэння цэласнасці і звязнасці паэтычнага тэксту (на матэрыяле творчасці М. Багдановіча і Я. Купалы)

Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь Установа адукацыі «Гомельскі дзяржаўны універсітэт імя Францыска Скарыны»

Філалагічны факультэт Кафедра беларускай мовы Дыпломная работа Моўныя сродкі стварэння цэласнасці і звязнасці паэтычнага тэксту (на матэрыяле творчасці М. Багдановіча і Я. Купалы) Гомель 2010

РЭФЕРАТ Дыпломная работа складаецца з 67 старонак, 26 крыніц.

Ключавыя словы: тэкст, цэласнасць, звязнасць, лексічны паўтор, тэматычны паўтор, сінанімічны паўтор, дэйктычны паўтор, антанімічны паўтор, марфалагічныя сродкі звязнасці, сінтаксічныя сродкі звязнасці.

Аб’ект даследавання: паэтычная творчасць Янкі Купалы і Максіма Багдановіча.

Прадмет даследавання: сродкі стварэння цэласнасці і звязнасці паэтычнага тэксту.

Метады даследавання: апісальны, аналітычны.

Мэта дыпломнай работы: апісанне моўных сродкаў стварэння цэласнасці і звязнасці паэтычнага тэксту Я. Купалы і М. Багдановіча.

Задачы дыпломнай работы:

· знаёмства з тэарэтычнай літаратурай па тэме даследавання;

· аналіз лексічных сродкаў стварэння цэласнасці паэтычнага тэксту;

· аналіз моўных сродкаў стварэння цэласнасці паэтычнага тэксту;

· апісанне лексіка-семантычных сродкаў стварэння звязнасці паэтычнага тэксту;

· выяўленне марфалагічных сродкаў стварэння звязнасці паэтычнага тэксту;

· вызначэнне сінтаксічных сродкаў стварэння звязнасці паэтычнага тэксту.

Выснова:

Вынікі дыпломнай работы могуць быць выкарыстаны ў працэсе далейшага вывучэння творчасці пісьменнікаў, пры выкладанні літаратуры і мовы ў школе, пры напісанні курсавых і дыпломных работ.

ЗМЕСТ Уводзіны

1. Моўныя сродкі стварэння цэласнасці паэтычнага тэксту

1.1 Ключавыя словы

1.2 Эпіграф як сродак стварэння цэласнасці тэксту

2. Лексічныя сродкі стварэння звязнасці паэтычнага тэксту

2.1 Поўны тоесны паўтор

2.2 Частковы лексічны паўтор

2.3 Тэматычны паўтор

2.4 Сінанімічны паўтор

2.5 Антанімічны паўтор

2.6 Дэйктычны паўтор

2.7 Выражэнне універсальных логіка-сэнсавых адносін як сродак звязнасці тэксту

3. Лексіка-семантычныя сродкі стварэння звязнасці паэтычнага тэксту

3.1 Метафара

3.2 Эпітэт

3.3 Параўнанне

4. Марфалагічныя сродкі стварэння звязнасці паэтычнага тэксту

5. Сінтаксічныя сродкі стварэння звязнасці паэтычнага тэксту

5.1 Фігуры дабаўлення

5.2 Фігуры пропуску

5.3 Рытарычныя фігуры Заключэнне Спіс выкарыстаных крыніц

УВОДЗІНЫ Паняцце тэксту. Розныя падыходы да тэксту Калі шматлікія лінгвістычныя дысцыпліны маюць даўнюю гісторыю свайго існавання і развіцця, то лінгвістыка тэксту фарміравалася літаральна ў нас на вачах. Пасля бурных дыскусій аб тым, ці патрэбна наогул гэтая дысцыпліна — навука аб тэкстах — і што менавіта з’яўляецца непасрэднай вобласцю яе аналізу, даследаванне тэкстаў у самых розных адносінах і аспектах заняло прыкметнае месца не толькі ў шэрагу прац па лінгвістыцы, але і ў практыцы выкладання роднай і замежных моў. Тым больш дзіўна, што разглядаемая намі дысцыпліна не мае агульнапрынятага азначэння галоўнага свайго аб’екта — тэксту і амаль кожнае даследаванне ў дадзенай вобласці пачынаецца з разважанняў аб тым, што ж такое тэкст і якія прыкметы або ўласцівасці характарызуюць тое, што пазначаецца дадзеным тэрмінам.

Нельга не пагадзіцца з Л. Г. Бабенка і яе сааўтарамі, якія ў спецыяльнай працы аб лінгвістычным аналізе мастацкага тэксту прызнаюць, што агульнапрызнанага азначэння тэксту дагэтуль не існуе і што, адказваючы на гэтае пытанне, розныя аўтары паказваюць на розныя бакі гэтай з’явы: Д. М. Ліхачоў - на існаванне яго стваральніка, які рэалізуе ў тэксце нейкую задуму; В. Л. Каменская — на грунтоўную ролю тэксту як сродкі вербальнай камунікацыі; А. А. Лявонцьеў - на функцыянальную завершанасць гэтага маўленчага твора. Напрыканцы імі прыводзіцца азначэнне І. Р. Гальперына, паводле якога, «тэкст — гэта твор маўленчатворчага працэсу, які валодае завершанасцю, аб’ектываваны ў выглядзе пісьмовага дакумента; твор, што складаецца з назвы (загалоўка) і шэрагу адмысловых адзінак (звышфразавых адзінстваў), аб’яднаных рознымі тыпамі лексічнай, граматычнай, лагічнай, стылістычнай сувязі, мае вызначаную мэтанакіраванасць і прагматычную ўстаноўку» [3, с. 18]. Але, як сцвярджае Кубракова Е. С., не змяншаючы вартасцей кнігі І. Р. Гальперына аб тэксце як аб’екце лінгвістычнага даследавання, хацелася б разам з тым адзначыць, што ўсе вылучаныя тут крытэрыйныя прыкметы тэксту (акрамя апошніх) могуць быць пастаўлены пад сумненне і аспрэчаны. Пра цэлы шэраг тэкстаў можна сказаць, што яны так і не былі завершаныя аўтарамі і засталіся няскончанымі; нярэдка тэкст асобнага верша завяршаецца шматкроп’ем, якое прадугледжвае, відавочна, што канец верша варта дадумаць. Нароўні з пісьмовымі тэкстамі можна, па ўсёй бачнасці, вылучыць і тэксты вусных выступленняў (пра іх часта кажуць «тэкст дакладу/паведамлення/прамовы і г. д., так і не быў апублікаваны»), а таксама тэксты, запісаныя на гуказапісваючай апаратуры і прызначаныя для праслухоўвання. Далёка не ва ўсіх тэкстах ёсць загалоўкі (асобныя вершы, рэкламныя тэксты, аб’явы, анонсы). Нарэшце, не ўсе тэксты могуць быць прадстаўленыя ў выглядзе паслядоўнасці звышфразавых адзінстваў [4, с. 65].

Між тым тэкст адносіцца да найбольш відавочнай рэальнасці мовы, а спосабы яго інтуітыўнага вылучэння не меней укаранёныя ў свядомасці сучаснага чалавека, чым спосабы размежавання і вылучэння слова, і заснаваныя яны на разумовай здагадцы аб тым, што любое завершанае і запісанае вербальнае паведамленне можна ідэнтыфікавацца як тэкст, калі, вядома, і сама завершанасць тэксту падказаная нам тым або іншым фармальным спосабам. Адначасова не можа не ўразіць тая разнастайнасць і шматстайнасць саміх маўленчых твораў, па стаўленні да якіх мы лёгка выкарыстоўваем азначэнне «тэкст», і невыпадкова лексікографы згаджаюцца з азначэннем, што тэкстам з’яўляецца «усялякая запісаная прамова», і пералічваюць у якасці прыкладаў дакументы, літаратурныя творы і г. д. Цяжкасці азначэння паняцця тэксту, такім чынам, у цэлым зразумелыя: звядзенне ўсяго мноства тэкстаў у адзіную сістэму вельмі складанае.

Тэрмін «тэкст» (ад лац. textus — тканіна, спляценне, злучэнне) шырока выкарыстоўваецца ў лінгвістыцы, літаратуразнаўстве, эстэтыцы, семіётыцы, культуралогіі, а таксама філасофіі. Гэта, як адзначыў Ю. М. Лотман, «бясспрэчна, адзін з самых выкарыстоўваемых тэрмінаў у навуках гуманітарнага цыклу» [5, c. 19]. Развіццё навукі ў розныя моманты выносіць на паверхню такія словы: лавінападобны рост іх частотнасці ў навуковых тэкстах суправаджаецца стратай неабходнага адзінага значэння. Яны не столькі тэрміналагічна сапраўды пазначаюць навуковае паняцце, колькі сігналізуюць аб актуальнасці праблемы, паказваюць на вобласць, у якой нараджаюцца новыя навуковыя ідэі. За словам «тэкст» існуе некалькі розных, хоць і ўзаемазвязаных значэнняў.

Першапачаткова (і найбольш глыбока) гэты тэрмін умацаваўся ў мовазнаўстве. Тэкст для лінгвіста — гэта акт ужывання натуральнай мовы, які валодае вызначаным комплексам уласцівасцей. Яму ўласцівыя звязнасць і завершанасць. Тэкст выразна адмежаваны ад усяго знешняга, ад навакольнай маўленчай і пазамоўнай рэальнасці. Прасцей кажучы, ён мае ясна выяўленыя пачатак і канец, складаючы ланцуг (групу) прапаноў, які з’яўляецца мінімальнай (непадзельнай) камунікатыўнай адзінкай.

Лінгвістычнае разуменне тэксту ў адных выпадках — вузейшае (тэкст як «моўны выраз вызначанага сэнсавага шэрагу»), у іншых — шырэйшае. Так, навуковая дысцыпліна, названая лінгвістыкай тэксту, разглядае тэкст як маўленчае ўтварэнне (твор) з яго моўнай «тканінай»), пабудовай і сэнсам.

Тэрмін «тэкст» шырока выкарыстоўваецца і ў літаратуразнаўстве. Гэта — уласна маўленчая мяжа літаратурнага твора, вылучаемая ў ім нароўні з прадметна-вобразным аспектам (свет твора) і ідэйна-сэнсавай сферай (мастацкае ўспрыманне). Абмяркоўваючы пытанні тэарэтычнай паэтыкі, Ю. М. Лотман у пачатку 1970;х гадоў пісаў: «Варта рашуча адмовіцца ад уяўлення аб тым, што тэкст і мастацкі твор — адно і тое ж. Тэкст — адзін з кампанентаў мастацкага твора. Мастацкі эфект у цэлым узнікае з супастаўлення тэксту са складаным комплексам жыццёвых і ідэйна-эстэтычных уяўленняў» [5, c. 23].

Сучасныя навукоўцы іншы раз уключаюць у «прастору» літаратурнамастацкага тэксту (акрамя прамовы) намаляваныя пісьменнікам і нават выяўленыя ім ідэі, канцэпцыі, сэнсы, г. зн. мастацкі змест. Словы «тэкст» і «твор» у падобных выпадках з’яўляюцца сінонімамі.

Але найбольш прынята ў літаратуразнаўстве ўяўленне аб тэксце як строга арганізаванай паслядоўнасці маўленчых адзінак. У гэтай сувязі, у прыватнасці, адрозніваюцца асноўны тэкст твора і яго пабочны тэкст: загалоўкі і заўвагі, якія сталі прадметам спецыяльнага вывучэння, эпіграфы, прысвячэнні, аўтарскія прадмовы, пазначэнні дат і месцаў напісання, а таксама пералікі дзеючых асоб і рэмаркі драматычных твораў.

Тэрмін «тэкст» з’яўляецца цэнтральным у тэксталогіі. Сфера гэтай філалагічнай дысцыпліны — тэксты ў аспекце гісторыі іх стварэння, іх атрыбуцыя і вырашэнне пытанняў аб датыроўцы, усталяванне прынцыпаў публікацыі твораў, а пры наяўнасці тэкставых варыянтаў - вылучэнне асноўнага (кананічнага) тэксту. Праблемам тэксталогіі прысвечаны шэраг фундаментальных прац тэарэтычнага характару.

На гэтым другім родзе «надсітуацыйных» маўленчых утварэнняў пабудавалі свае тэорыі тэксту буйныя навукоўцы-культуролагі М. М Бахцін і Ю. М. Лотман.

У працы «Праблемы тэксту ў лінгвістыцы, філалогіі і іншых гуманітарных навуках. Вопыт філасофскага аналізу» М. М. Бахцін разгледзеў тэкст як «першасную дадзенасць (рэальнасць) і зыходны пункт любой гуманітарнай дысцыпліны»: «Там, дзе чалавек вывучаецца па-за тэкстам і незалежна ад яго, гэта ўжо не гуманітарныя дысцыпліны» [6, с. 131]. Характарызуючы тэкст як выказванне, якое мае «суб'екта, аўтара», навуковец засяродзіў сваю ўвагу на тым, што назваў «сапраўды творчым тэкстам», якія ўяўляюць сабой «вольнае адкрыццё асобы»: сэнс тэксту «у тым, што мае стаўленне да ісціны, праўды, дабра, прыгажосці, гісторыі». Бахцін падкрэслівае, што верны сваёй прыродзе тэкст ажыццяўляе «дыялагічныя адносіны»: уяўляе сабой водгук на папярэднія выказванні і адрасаванне да духоўна-ініцыятыўнага, творчага водгуку на яго. Суб’екты дыялагічных адносін, па Бахціну, раўнапраўныя. Гэтыя адносіны асобасныя, спалучаныя з унутраным узбагачэннем людзей, з іх далучэннем да нейкага сэнсу, накіраваныя да паразумення і яднання: «Згода — адна з найважнейшых форм дыялагічных адносін» [6, c. 142].

Аб тэксце як з’яве гуманітарна значнай у іншай сэнсавай варыяцыі казаў Ю. М. Лотман. Разглядаючы культуру як «механізм росту інфармацыі», як «сукупнасць тэкстаў або складана пабудаваны тэкст», навуковец сцвярджаў, што тэкст па сваёй прыродзе валодае аўтарытэтнасцю, што ён праўдзівы па сутнасці, што магчымасць быць ілжывым для яго выключаецца: «Лотман падкрэсліваў, што ўдзельнікі зносін на тэкставай глебе рэзка аддзеленыя адзін ад аднаго; тэкст — гэта такая ж супярэчнасць у тэрмінах, як ілжывая клятва, малітва, хлуслівы закон. Гэта не тэкст, а разбурэнне тэксту» [5, c. 34].

Разглядаючы ў якасці тэкстаў прадказанні піфій, пропаведзі святароў, рэкамендацыі лекараў, сацыяльныя інструкцыі, законы, а таксама творы мастацтва, Лотман адзначаў: творцы (стваральнікі) тэкстаў агучваюць нейкія ісціны ў малазразумелай для іншых, зашыфразавай форме («каб успрымацца як тэкст, паведамленне павінна быць неабо малазразумелым»). А тыя, каму адведзеная роля спажыўцоў тэкстаў, прыслухоўваюцца да іх стваральнікаў з поўным даверам, іншы раз звяртаючыся да тлумачальнікаў: тэксты падлягаюць «наступнаму перакладу (на іншы семіятычны код) або вытлумачэнню». «Каб быць узаемна карыснымі, — сцвярджае навуковец, — удзельнікі зносін павінны «размаўляць на розных мовах». «Тэкст, які апелюе да яго перакладу на іншую мову і творчаму вытлумачэнню, тлумачыцца навукоўцам як змястоўна адкрыты і шматзначны: ён з’яўляецца «не толькі пасіўным утрымальнікам сэнсаў», але і «сэнсавым генератарам» [5, c. 57].

З улікам прыведзеных меркаванняў М.М. Бахціна і Ю. М. Лотмана правамерна сказаць, што тэкст як феномен культуры ў яго найбольш поўнай і яскравай сутнасці - гэта адказнае маўленчае дзеянне, здольнае «працаваць» (функцыянаваць) далёка за межамі часу і месцы яго ўзнікнення, а таму дбайна прадуманае і адшліфаванае яго стваральнікам. Гэта — квінтэсэнцыя мовы ў дзеянні, свайго роду помнік аднойчы адбыўшагася выказвання.

Тэкст, які належыць да гуманітарнай сферы і апеліруе да яго духоўнаініцыятыўнага ўспрымання самымі рознымі людзьмі, з’яўляецца носьбітам устойлівых і стабільных, пазасітуацыйна значных звестак, ідэй, настрояў думак, сэнсаў - цэнтрам духоўна-практычнага досведу тых або іншых грамадскіх груп і асоб, шчодра адораных, маштабных, сапраўды творчых. Найбольш яркія ўзоры тэкстаў садзейнічаюць вольнаму аб’яднанню як малых чалавечых супольнасцей, так і цэлых народаў і ўсяго чалавецтва. Менавіта такая іх вялікая місія ў складзе культуры [4, c. 18 — 27].

Тэкст — адзін з самых складаных аб’ектаў лінгвістычнага даследавання, з’ява настолькі складаная і шматаспектная, што ахоп усіх яго бакоў у адным азначэнні не ўяўляецца магчымым. Разам з тым «практычна немагчыма сустрэць такое азначэнне тэксту, якое не магло б выклікаць сур’ёзныя пярэчанні апанентаў» [7, с. 22]. У лінгвістычнай літаратуры можна выдзеліць чатыры канцэпцыі, з пазіцый якіх даследуецца тэкст: вынікова-статычная (тэкст як інфармацыя, адасобленая ад свайго носьбіта ў выглядзе паслядоўнасці выказванняў, аб’яднаных сэнсавай сувяззю); працэсуальная ў адносінах да свайго вытворцы (тэкст як рэалізацыя маўленчай здольнасці індывіда); каўзуальная (тэкст як вынік актыўнай маўленчай дзейнасці чалавека); стратыфікацыйная (тэкст як найвышэйшы ўзровень моўнай сістэмы) [8, c. 6].

У беларускім мовазнаўстве вывучэнне тэксту пачалося прыблізна ў 70-я гг. XX ст. I. Я. Лепешаў адзначае: «Лінгвістычны аналіз мастацкага тэксту — гэта вытлумачэнне разнастайных моўных фактаў, каменціраванне „моўных цяжкасцей“, часцей за ўсё абумоўленых спецыфікай мовы мастацкай літаратуры, эстэтычнай функцыяй слова» [9, с. 4].

Тэрмін «тэкст» тлумачыцца неадназначна. На працягу доўгага часу ў методыцы дадзены тэрмін служыў для абазначэння матэрыялу для назіранняў над моўнымі з’явамі, фактамі, адзінкамі. Так, В. У. Протчанка ў сувязі з гэтым заўважае, што «ў практыцы навучання роднай мове тэрмін тэкст успрымаўся пераважна ў шырокім значэнні як дыдактычны матэрыял, прызначаны для асэнсавання моўных адзінак розных узроўняў з боку іх будовы, граматычнага значэння і сінтаксічнай ролі. Пад гэтым паняццем разумеліся не толькі ўласна тэксты як адзінствы, утвораныя ў выніку аб’яднання сказаў на адну тэму, але і спецыяльна падабраныя групы слоў, словазлучэнняў і сказаў, прызначаных для вырашэння дыдактычных задач урока» [10, с. 116].

Нярэдка тэрмін «тэкст» успрымаўся як сінонім да тэрміна «выказванне» ці як сінонім да тэрміна «звязная мова». Пры гэтым адны лічаць, што тэкст — любое па форме выказванне (вуснае і пісьмовае), другія — толькі пісьмовае; што тэкст — гэта розная працягласць выказвання ці розны яго аб’ём. Так, напрыклад, Л. М. Лосева лічыць немэтазгодным ужываць тэрмін «тэкст», калі ім «называюць не толькі пісьмовае маўленне, але і яго частку, і сказ, і нават яго частку», а таму даследчыца вызначае тэкст як «паведамленне ў пісьмовай форме, якое характарызуецца сэнсавай і структурнай завершанасцю і пэўнымі адносінамі аўтара да таго, пра што ён паведамляе» [11, с. 4].

Тэкст — маўленчы твор, у якім рэалізуюцца ўсе моўныя адзінкі (ад фанемы да сказа), гэта складаны моўны знак, г. зн., тэкст як аб’ект філалагічнага аналізу можа і павінен уключаць дадзеныя яго лінгвістычнага аналізу. Раней у лінгвістыцы тэкст быў матэрыялам для аналізу, ён разглядаўся як асяроддзе, у якім функцыянуюць разнастайныя моўныя адзінкі. У сярэдзіне XX стагоддзя тэкст стаў разглядацца як асобая маўленчая адзінка, маўленчы твор, адпаведна гэтаму сфарміравалася навуковая дысцыпліна — лінгвістыка тэксту, у якасці аб’екта якой, на думку Т.М. Нікалаевай, выступаюць «правілы пабудовы звязнага тэксту і яго сэнсавыя катэгорыі, якія выражаюцца па гэтых правілах» .

Тэкст ствараецца дзеля таго, каб аб’ектывізаваць думку аўтара, пераўтварыць яго творчую задуму, перадаць веды і ўяўленні аб чалавеку і свеце, вынесці гэтыя ўяўленні за межы аўтарскай свядомасці і зрабіць іх здабыткам іншых людзей. Такім чынам, тэкст не аўтаномны і не самадастатковы — ён асноўны, але не адзінкавы кампанент тэкставай дзейнасці. Важнымі складаючымі яе структуры, акрамя тэксту, з’яўляюцца аўтар (адрасант), чытач (адрасат), сама адлюстраваная рэальнасць, веды аб якой перадаюцца ў тэксце, і моўная сістэма, з якой аўтар выбірае моўныя сродкі, дазваляючы яму адэкватна пераўтварыць сваю творчую задуму.

Вылучаюць наступныя асноўныя падыходы да вывучэння тэксту:

1) лігвацэнтрычны (аспект суаднесенасці «мова — тэкст»);

2) тэкстацэнтрычны (тэкст як аўтаномнае структурна-сэнсавае цэлае паводле суаднесенасці з удзельнікамі літаратурнай камунікацыі);

3) антрапацэнтрычны (аспект суаднесенасці «аўтар — тэкст — чытач»);

4) кагнітыўны (аспект суаднесенасці «аўтар — пазатэкставая дзейнасць») [12, c. 12].

Як адзначае Н.С. Валгіна, «у тэксце заключана моўнамысленчая дзейнасць пішучага (гаворачага) суб’екта, разлічаная на рэакцыю чытача (слухача), на яго ўспрыняцце. Так нараджаецца ўзаемазвязная трыяда: аўтар (стваральнік тэксту) — тэкст (матэрыяльнае ўвасабленне моўнамысленчай дзейнасці) — чытач (інтэрпрэтатар). Такім чынам, тэкст аказваецца і вынікам дзейнасці (аўтара), і матэрыялам для дзейнасці (чытача-інтэрпрэтатара).

Само слова «тэкст» (лат.textus) абазначае тканіну, спляценне, злучэнне. Таму важна ўстанавіць і тое, што злучаецца, і тое, як і навошта злучаецца. У любым выпадку тэкст уяўляе сабой аб’яднаную па сэнсе паслядоўнасць знакавых адзінак, асноўнымі ўласцівасцямі якой з’яўляецца звязнасць і цэласнасць.

Тэкст можа быць пісьмовым і вусным па форме свайго ўзнаўлення.

Тэкст, па азначэнні М.М. Бахціна, — гэта «першасная дадзенасць» усіх гуманітарных дысцыплін і «ўвогуле ўсяго гуманітарна-філалагічнага мыслення… Тэкст з’яўляецца той непасрэднай рэальнасцю, рэальнасцю думкі і перажывання, з якой толькі і могуць зыходзіць гэтыя дысцыпліны і гэта мысленне. Дзе няма тэксту, там няма і аб’екта для даследавання і мыслення [13, c. 306.].

Тэкст — гэта твор маўленчага працэсу, які валодае завершанасцю, аб’ектывізуецца ў выглядзе пісьмовага дакумента, літаратурна апрацаваны ў адпаведнасці з тыпам гэтага дакумента, твор, які складзены з назвы і рада асаблівых адзінак, аб’яднаных рознымі тыпамі лексічнай, граматычнай, лагічнай, стылістычнай сувязі, які мае мэтанакіраванасць і граматычную ўстаноўку.

Тэкст — не спантанная мова; ён не толькі імпліцытна разлічаны на слыхавое ўспрыняцце; ён не толькі лінейны, ён не толькі рух, працэс — ён таксама стабільны.

Паняцце цэласнасці і звязнасці тэксту У коле пытанняў, звязаных з характарыстыкай тэксту, пытанне аб цэласнасці і звязнасці можна лічыць адным з асноўных. Гэта тлумачыцца тым, што тэкст як аб’ект лінгвістычнага даследавання ўяўляецца перш за ўсё як інфармацыйнае і структурнае адзінства, як функцыянальна завершанае моўнае цэлае.

Цэласнасць і звязнасць — гэтыя, па сутнасці, асноўныя канструктыўныя прыкметы тэксту — адлюстроўваюць змястоўную структурную сутнасць тэксту. Адрозніваюць лакальную звязнасць і глабальную. Лакальная звязнасць — гэта звязнасць лінейных паслядоўнасцей (выказванняў, міжфразавых адзінстваў). Глабальная звязнасць — гэта тое, што забяспечвае адзінства тэксту як сэнсавага цэлага, яго ўнутраную цэласнасць.

Лакальная звязнасць вызначаецца міжфразавымі сінтаксічнымі сувязямі (уводна-мадальнымі і займеннікавымі, віда-часавымі формамі дзеясловаў, лексічнымі паўторамі, парадкам слоў, злучнікамі і г. д.).

Глабальная звязнасць (яна прыводзіць да змястоўнай цэласнасці тэксту) выяўляецца праз ключавыя словы, якія тэматычна і канцэптуальна аб’ядноўваюць тэкст у цэлым ці яго фрагменты.

Звязнасць тэксту праяўляецца праз знешнія структурныя паказчыкі, праз фармальную залежнасць кампанентаў тэксту.

Цэласнасць тэксту прасочваецца ў сувязі тэматычнай, канцэптуальнай, мадальнай.

Гэта азначае, што паняцце цэласнасці тэксту вядзе да яго змястоўнай і камунікатыўнай арганізацыі, паняцце звязнасці - да формы, структурнай арганізацыі.

Звязнасць. Структурная сувязь можа быць экспліцытнай і імпліцытнай.

Сэнсавая цэласнасць заключаецца ў адзінстве тэмы — мікратэмы, макратэмы, тэмы ўсяго маўленчага тэксту. Ключавыя словы ствараюць семантычныя тэкставыя палі. Гэта сэнсавы лейтматыў. Як правіла, ключавыя словы звязаны з тэмай тэксту, фрагмента тэксту, асобнага міжфразавага адзінства. Праз ключавыя словы не толькі выражаецца асноўная ідэя твора, але і аўтарская стылістыка.

Звязуючым элементам тэксту на ўзроўні зместу з’яўляецца і аўтарская ацэнка і асэнсаванне адлюстраваных прадметаў, сувязь аўтарскай задумы і кампазіцыі, аўтарская пазіцыя. Усё гэта звязана з мэтавай устаноўкай тэксту і яе рэалізацыяй у стылі, у формах прадэманстраванасці ў тэксце аўтарства. Аўтарская мадальнасць аб’ядноўвае ўсе элементы зместу тэксту.

Такім чынам, тэкст ствараецца, калі ён валодае дзвюма прыкметамі - структурнай звязнасцю і змястоўнай цэласнасцю. Прычым, абедзве прыкметы непарыўныя і накладаюцца адна на адну. Прысутнасць толькі адной з прыкмет яшчэ не сведчыць аб мэтазгодна пабудаваным тэксце [14, c. 43 — 48].

Мэты, задачы, крыніцы работы Тэкст — адзін з самых складаных аб’ектаў лінгвістычнага даследавання, з’ява настолькі складаная і шматаспектная, што ахоп усіх яго бакоў у адным азначэнні не ўяўляецца магчымым. Разам з тым «практычна немагчыма сустрэць такое азначэнне тэксту, якое не магло б не выклікаць сур’ёзныя пярэчанні апанентаў». Тэрмін «тэкст» тлумачыцца неадназначна. Тым больш дзіўна, што разглядаемая намі дысцыпліна не мае агульнапрынятага азначэння галоўнага свайго аб’екта — тэксту і амаль кожнае даследаванне ў дадзенай галіне пачынаецца з разважанняў аб тым, што ж такое тэкст і якія прыкметы або ўласцівасці характарызуюць тое, што пазначаецца дадзеным тэрмінам.

Пагэтаму пытанне аб тэксце і моўных сродках стварэння цэласнасці і звязнасці яго патрабуюць спецыяльнага агляду, тым больш, што ў навуковым падыходзе да гэтага феномена ў айчыннай літаратуры назіраюцца значныя разыходжанні. Дадзеныя палажэнні вылучаюць актуальнасць нашай дыпломнай работы.

Мэта дыпломнай работы: апісанне моўных сродкаў стварэння цэласнасці і звязнасці паэтычнага тэксту Я. Купалы і М. Багдановіча.

Аб’ектам дыпломнага даследавання з’яўляецца паэтычная творчасць Янкі Купалы і Максіма багдановіча.

Прадмет дыпломнага даследавання — выяўленне і размежаванне моўных сродкаў стварэння цэласнасці і звязнасці паэтычнага тэксту.

У адпаведнасці з мэтай нашага даследавання былі пастаўлены і вырашаны наступныя задачы:

· знаёмства з тэарэтычнай літаратурай па тэме даследавання;

· аналіз лексічных сродкаў стварэння цэласнасці паэтычнага тэксту;

· аналіз моўных сродкаў стварэння цэласнасці паэтычнага тэксту;

· апісанне лексіка-семантычных сродкаў стварэння звязнасці паэтычнага тэксту;

· выяўленне марфалагічных сродкаў стварэння звязнасці паэтычнага тэксту;

· вызначэнне сінтаксічных сродкаў стварэння звязнасці паэтычнага тэксту.

1. Моўныя сродкі стварэння цэласнасці патычнага тэксту Тэкст як аб’ект лінгвістычнага даследавання ўяўляецца перш за ўсё як інфармацыйнае і структурнае адзінства, функцыянальна завершанае маўленчае цэлае. Менавіта гэта якасць тэксту на сённяшні час дае магчымасць выявіць найбольш істотныя заканамернасці тэкстаўтварэння.

Цэласнасць тэксту праяўляецца ў тэматычным, канцэптуальным і мадальным аспектах, звязнасць у структурным плане.

У сувязі з гэтым паняцце цэласнасці тэксту вядзе да яго змястоўнай і камунікатыўнай арганізацыі, а паняцце звязнасці - да формы, структурнай арганізацыі.

Цэласнасць тэксту — гэта перш за ўсё адзінства тэматычнае, канцэптуальнае, мадальнае.

Сэнсавая цэласнасць заключаецца ў адзінстве тэмы — мікратэмы, макратэмы, тэмы ўсяго моўнага твора.

1.1 Ключавыя словы Дробязная прыватная тэма — тэма, заключаная ў міжфразавым адзінстве (яна звычайна падаецца ў зачыне). Міжфразавае адзінства монатэматычнае. Пераход ад адной тэмы да другой ёсць сігнал мяжы міжфразавых адзінстваў. Адзінства тэмы праяўляецца ў рэгулярнай паўтаральнасці ключавых слоў праз сінанімію ключавых слоў, праз паўторную намінацыю. Адзінства тэмы забяспечваецца тоеснасцю рэферэнцыі, г. зн. суаднесенасцю слоў (імёнаў і іх дэнататаў) з адным і тым жа прадметам выяўлення. З адзінствам тэмы звязана з’ява імплікацыі, заснаваная на сітуацыйных сувязях. Наяўнасць адных адлюстроўваемых прадметаў прадугледжвае наяўнасць і іншых, сітуацыйна звязаных з імі.

Вось прыклад таго, якая роля ключавых слоў у стварэнні сэнсавай цэласнасці тэкста, у здзяйсненні актыўнай сувязі іх з іншымі словамі, якія дапамагаюць усебакова раскрыць абазначаную тэму:

Асвяціла свечка з воску хлопца твар васковы.

Тае воск, і ўніз ціхутка капелькі сцякаюць,

А ў вачах збалелых Яна слёзы праступаюць.

Свечка свеціць, свечка ззяе, свечка дагарае,

І ў панурай, цеснай хаце хлопец памірае…[1, с. 83]

Матыў жыцця і смерці даволі часта сустракаецца ў вершах М. Багдановіча і ключавым паняццем-словам для пісьменніка можна лічыць вобраз смерці.

Не кувай ты, шэрая зязюля,

Сумным гукам у бары;

Мо і скажаш, што я жыці буду,

Але лепш не гавары.

Бо не тое сведчыць маё сэрца,

Грудзі хворыя мае;

Боль у іх мне душу агартае,

Думцы голас падае.

Кажа, што нядоўга пажыву я,

Што загіну без пары…[1, с. 82].

" Дзве смерці", менавіта так называецца верш М. Багдановіча. У сваіх творах ён часта звяртаецца менавіта да гэтага матыву, матыву смерці, лексема смерць з’яўляецца ключавой у многіх яго вершах:

Калі патрыцый смерць з прыветам спаткаў,

Прабіўшы жылы на руках,

Дрыжэлі спевы флейт, дзень ясны дагараў,

А праз вакно струёю вецер павяваў

І… мігдаловы горкі пах…[1, с. 103].

Ключавыя словы, становячыся дамінантнымі абазначэннямі, ствараюць вакол сябе адзіны сэнсавы кантэкст, уключаючы ў яго іншыя словы, сітуацыйна звязаныя з словам-паняццем, выбраным у якасці ключавога.

Аб дамінуючай ролі ключавых слоў, прымяняльна да паэтычнага твора, добра сказаў ў сваіх занатоўках А. А. Блок: «Всякое стихотворение — покрывало, растянутое на остриях нескольких слов. Эти слова светятся как звёзды. Из-за них существует стихотворение» [14, c. 47].

Ключавыя словы ствараюць семантычна тэкставыя палі [15, c. 31].

Гэта сэнсавы лейтматыў. Як правіла, ключавыя словы звязаны з тэмай тэксту або фрагмента тэксту.

Калі гэта звышфразавае адзінства, то ключавое слова абавязкова прысутнічае ў яго зачыне ў якасці сэнсавага цэнтра. І менавіта гэта слова семантычна прыцягвае да сябе іншыя словы, размешчаныя ў паясняльнай частцы складанага цэлага, якая раскрывае дадзеную мікратэму.

Ключавыя словы як семантычна важны элемент тэксту могуць аказацца цэнтральнымі ў сістэме вобразаў таго ці іншага мастака слова. Праз іх не толькі выражаецца асноўная ідэя твора, але і аўтарская стылістыка. Л.К. Чукоўская ў «Записках об А. Ахматовой» пісала: «Чтоб добраться до сути, надо изучать гнёзда постоянно повторяющихся образов в стихах поэта — в них таится личность автора и дух его поэзии» [12, c. 47].

У вершы Янкі Купалы «За сваю свабоду» ключавым з’яўляецца слова, якое падаецца ўжо ў самой назве твора — «свабода». Ключавое слова «свабода» садзейнічае сэнсавай цэласнасці верша:

За свабоду сваю

Ўсё душой пастаю;

У агонь, у ваду

Я за ёю пайду… [2, с. 106].

Ключавым слова свабода з’яўляецца і ў вершы пісьменніка «Мы людзі свабодныя» :

Мы людзі свабодныя,

Вольныя птахі, ;

Магутныя, грозныя

Крылляў размахі…[2, с. 245].

Катаванне — вось яшчэ адно з ключавых слоў у творчасці Я. Купалы. Аўтар вельмі заклапочаны прыгнётам сялян, у яго вершах гэта выразна адчуваецца:

Як роўны жыхар ідзі між роўных жыхароў,

Аддай на суд свае ўсе крыўды, слёзы, кроў.

Аб вечным катаванні, здзеку далажы

І пакажы на курганы і на крыжы…[2, с. 164].

Сувязь назвы паэтычнага тэксту з тэмай, ідэяй, зместам твора ў паэзіі М. Багдановіча можна разгледзець у наступных вершах: «Возера» ,

Стаяў калісь тут бор стары,

І жыў лясун у тым бары.

Зрубілі бор — лясун загінуў,

Во след яго ад той пары:

Сваё люстэрка ён пакінуў.

Як у нязнаны свет акно,

Ляжыць, халоднае, яно,

Жыццё сабою адбівае

І ўсё, што згінула даўно,

У цёмнай глыбіні хавае. [1, с. 53].

На пачатку верша аўтар расказвае нам гісторыю паходжання возера, гэты верш можна назваць нават своеасаблівай легендай пра стварэнне возера. Тэма верша заключаецца ўжо ў самой назве твора. І ўжо па ходу разгортвання дзеяння, праз змест, раскрываецца тэма твора.

Панурая, вялізная жывёла

Па шыры неба ў даль марудна праплывае.

Ўсё сціхла. Але вось паветра рассякае

Аагністы меч і зіхаціць вясёла.

Ударыў ён — і грукат пракаціўся;

Мігае грозны меч, удары не сціхаюць,

І ўніз халодныя бічы крыві сцякаюць,

А людзі кажуць: гэта дождж праліўся [1, с. 57].

У вершы аўтар вельмі трапна выкарыстоўвае параўнанні, увасабленне, наданне нежывому прадмету ўласцівасцей жывёлы. Аўтар выкарыстоўвае ў сваім творы таксама і эпітэты — ўсе гэтыя вобразна-выяўленчыя сродкі ўдала ўжыты аўтарам і дапамагаюць поўна і выразна намаляваць карціну буры ў такім невялікім па аб’ёме вершы. Назва верша вельмі выразна раскрываецца ў змесце, раскрываецца ў ідэі твора. Хоць назва верша не ўзгадваецца на працягу ўсяго твора, але мы выразна ўяўляем сабе, што размова ідзе пра з’яву прыроды, мы добра ўяўляем сабе праз створаны аўтарам вобраз, што размова ідзе менавіта пра буру.

1.2 Эпіграф як сродак стварэння цэласнасці тэксту У пачатку верша «Прывет табе, жыццё на волі!..» змешчаны эпіграф А. Фета: «Оглянись и мир вседневный Многоцветен и чудесен.»

Прывет табе, жыццё на волі!

Над галавой — дубоў павець,

Віднеюць неба, горы, поле

Праз лісцяў сець!

Лахмоцці ценяў на палянах,

Схаваўшы золата ляжаць; Яго слаі з-пад дзір парваных

Аж зіхацяць.

А к ночы свой чырвоны веер

У небе сонца развярне,

І разварушаны ім вецер

У даль памкне.

Калі жа пабляднее золак

І цёмнай зробіцца вада,

Заззяе серабром іголак

Зор грамада.

І роўна мілымі зрабіцца

Здалеюць яркі блеск і цень,

Той дзень, што мае нарадзіцца,

І знікшы дзень [1, с. 60].

Падабраны эпіграф як бы прыцягвае нашу ўвагу задумацца над тым, што кожны дзень нашага жыцця не падобны на другі, што нам патрэбна звяртаць сваю ўвагу на прыгажосць прыроды, якая акаляе нас, што тыя з’вы, якія мы прывыклі бачыць кожны дзень, — гэта сапраўдны цуд прыроды. М. Багдановіч цудоўна раскрыў змест эпіграфа ў сваім вершы. Аўтар праз вобразна-выяўленчыя сродкі перадае нам пейзаж, малюнак прыроды, адчуваецца захапленне паэта прыгажосцю, якую аўтар бачыць навокал. Аўтар адзначае розныя дробязі, з якімі мы сустракаемся амаль што кожны дзень, але не звяртаем на іх увагі: «Віднеюць неба, горы, поле Праз лісцяў сець!» , або «Лахмоцці ценяў на палянах, Схаваўшы золата ляжаць; Яго слаі з-пад дзір парваных Аж зіхацяць» . Яшчэ на пачатку верша М. Багдановіч звяртаецца да прыроды: «Прывет табе, жыццё на волі!», адразу ўзнікае адчуванне прастору, лёгкага паветра, раздолля.

" Цветы последние милей Роскошных первенцев полей". А. Пушкин.

Так пачынае свой верш «Плакала лета зямлю пакідаючы…» М. Багдановіч эпіграфам з А.С. Пушкіна:

Плакала лета зямлю пакідаючы;

Ціха ліліся слязінкі на поле.

Але прыгожаю восенню яснаю

Там, дзе ўпалі яны, вырасталі

Кветкі асеннія, кветкі, ўспаённыя

Тугаю, горам, слязінкамі лета.

Кветкі асеннія, родныя, бледныя!

Выраслі вы, каб ураз жа і згінуць.

Можа таму-то душа надарваная

Гэтак любоўна вянок з вас сплятае [1, с. 67].

Значэнне эпіграфа добра раскрываецца ў вершы. Можна сказаць, што эпіграф з’яўляецца тэмай верша, і гэта тэма раскрываецца праз змест твора. Зразумела, што аўтар апісвае восеньскую пару, калі зямля развітваецца з летнімі фарбамі, але ім на змену прыходзяць не менш прыгожыя восеньскія. М. Багдановіч ведае, што ў хуткім часе надыйдзе зіма, і гэтыя каляровыя кветкі ўжо больш не будуць радаваць наша вока: «Выраслі вы, каб ураз жа і згінуць» .

" Калі аднойчы засвеціцца гэтая зорка, Найпрыгажэйшая і найдалейшая Скажыце ёй, што я кахаў яе, О, апошнія з роду людскога. (Сюлі-Прудом). Гэты эпіграф з’яўляецца своеасаблівым пачаткам да «Раманса» М. Багдановіча.

Зорка Венера ўзышла над зямлёю,

Светлыя згадкі з сабой прывяла…

Помніш, калі я спаткаўся з табою,

Зорка Венера ўзышла.

З гэтай пары я пачаў углядацца

Ў неба начное і зорку шукаў.

Ціхім каханнем к табе разгарацца

З гэтай пары я пачаў.

Але растацца нам час наступае;

Пэўна ўжо доля такая ў нас.

Моцна кахаў я цябе, дарагая,

Але растацца нам час.

Буду ў далёкім краю я нудзіцца,

Ў сэрцы любоў затаіўшы сваю;

Кожную ночку на зорку дзівіцца

Буду ў далёкім краю.

Глянь іншы раз на яе, — ў растанні

Там з ёй зліём мы пагляды свае…

Каб хоць на міг уваскрэсла каханне,

Глянь іншы раз на яе…[1, с. 77].

Эпіграф да гэтага верша з’яўляецца своеасаблівым падагульненнем да ўсяго твора, у гэтым выпадку змест і эпіграф супадаюць па сваёй мэце, ідэі, у іх агульная тэма, тэма кахання да жанчыны.

У вершы Я. Купалы «Мая дзяўчынка» аўтар апісвае нам дзяўчыну, праз гэта апісанне бачна, што паэт захапляецца ёй, Я. Купала выкарыстоўвае трапныя параўнанні, дарэчы, ўвесь верш пабудаваны менавіта на параўнаннях: «Дзве пралескі - яе вочкі» або " Яе губкі - не калінкі, — Проста спелыя малінкі" .

У дзяўчынкі, у княгіні,

Што падчас мне вочкам кіне, ;

Каласісты вянок жыта —

Коска жычкаю павіта;

Пара пасымкаў мятлічкі -

Броўкі мілыя ў сястрычкі;

Дзве пралескі - яе вочкі

Ці два ў збожжы васілёчкі;

Яе шчочкіроўны ў сонцы

Цвету — ружы ля аконца;

Яе губкі - не калінкі, —

Проста спелыя малінкі… Сэрца…

Ўсюды за ім пойдзеш…

Пекла, неба — ўсё там знойдзеш…

У дзяўчынкі, у княгіні,

Што падчас мне вочкам кіне [2, с. 86].

Цэлы верш прысвечаны менавіта адной дзяўчыне, можна сказаць, што назва твора адпавядае яго зместу. Ужо з прапанаванай назвы можна здагадацца, пра каго будзе ісці гаворка, і аўтар пры дапамозе вобразна-выяўленчых срадкаў малюе «сваю дзяўчыну». Тэма кахання прасочваецца ў змесце верша, і сам загаловак верша ўжо сведчыць пра гэта. Ідэя твора — паказаць чытачу незвычайную прыгажосць дзяўчыны і, трэба сказаць, што ў Я. Купалы гэта атрымалася.

Да навагодняй тэматыкі адносіцца верш Я. Купалы «Мароз» :

Іду я, сняжысты, усясільны,

Па сцежках-пуцінах пустых,

І ночкай і днём безупынна

Пільную абшараў сваіх.

Бязмежна, ўладарна паную

Пад сховаю пушчавых вех,

Каронаю бор мне зялёны,

А тронам-пасадам бел-снег.

Палац мой — лес буйны, вяцісты —

Ірдзіцца брыльянтамі скрозь,

Мне воўк і мядзведзь ў паслугах,

Мне служаць вавёрка і лось.

Як пухам сняжком пасыпаю

І хвою, і елку, і клён;

Хто ў госці ка мне забярэцца,

Тулю тых, галублю іх сон.

І казкі шапчу ім аб шчасці,

І цемру зганяю з вачэй…

Хадзіце, хадзіце к Марозу!

Хадзіце ў госці хутчэй [2, с, 192]!

Адметна ў гэтым вершы тое, што ён напісаны ад першай асобы: мароз з’яўляецца апавядальнікам у гэтым творы. Тэма гэтага верша — зімовае марознае надвор’е, аўтар намаляваў нам карціну зімовага лесу. Трэба сказаць, што сувязь назвы верша і яго зместу выяўляецца праз ключавое слова «мароз», якое з’яўляецца назвай твора.

Такім чынам, завершаны тэкст валодае дзвюма прыкметаміструктурнай звязнасцю і змястоўнай цэласнасцю. Прычым, абедзве прыкметы непарыўныя і накладаюцца адна на адну. Наяўнасць толькі адной з прыкмет яшчэ не сведчыць аб мэтазгодна пабудаваным тэксце.

Не стварае тэксту як маўленчай цэласнай адзінкі і тэматычна падабраны, але граматычна не звязаны рад слоў.

Каб тэкст быў аформлены як асэнсаванае мэтазгоднае структурнае адзінства, неабходны дзве прыкметы — прыкмета звязнасці і прыкмета цэласнасці.

Прыкмета цэласнасці ўключае ў сябе і такую якасць, як камунікатыўная ўстаноўка. Гіперзвязнасць тэксту дасягаецца менавіта яго камунікатыўнай (мэтавай) устаноўкай.

Такім чынам, можна зрабіць вывад, што для стварэння цэласнасці тэксту неабходна не толькі тэматычнае, канцэптуальнае, мадальнае адзінства, а і мікратэма, макратэма, тэма ўсяго моўнага твора. Важную ролю ў стварэнні цэласнасці тэксту адыгрываюць таксама ключавыя словы і эпіграф, якія ў сваю чаргу дапамагаюць стварэнню цэласнасці тэксту.

2. Лексічныя сродкі стварэння звязнасці паэтычнага тэксту Звязнасць тэксту — гэта важнейшая тэкставая катэгорыя, менавіта яе наяўнасць павышае статус некаторай большасці выказванняў, пераўтвараючы іх у тэкст. Тэкст — вельмі складаны знак, таму ён мае гібкую сістэму ўнутраных сувязей, вядома, што чым ніжэйшы ўзровень моўнай сістэмы, тым больш жорсткія правілы камбінацыі складаючых яго адзінак, і наадварот, чым вышэй узровень моўнай сістэмы, тым больш мяккімі з’яўляюцца правілы сувязі яго адзінак.

Дамінанта ўнутрытэкставых сувезей — семантычнае дапасаванне ў шырокім сэнсе. Усе кампаненты тэксту — ад буйных (ССЦ) да дробязных (слова) — павінны быць семантычна звязанымі паміж сабой і суаднесены з глабальным зместам тэксту. Менавіта семантычная сувязь — падмурак тэксту, яна вызначае яго адзінства і цэласнасць. Усе прыватныя лексічныя, фармальна-граматычныя і іншыя праявы звязнасці абумоўленыя агульнай семантычнай ідэяй тэксту. Існуюць самыя разнастайныя тыпалагічныя характарыстыкі ўнутрытэкставых сувязей: экспліцытныя і імпліцытныя (аснова — ступень слоўнай выражанасці ў тэксце); лексічныя і граматычныя (аснова — моўныя спосабы рэпрэзентацыі сувязі); паралельная і паслядоўная сувязь (асновахарактар суаднесенасці фраз у кантэксце) і інш.

Класіфікацыя ўнутрытэкставых сувязей павінна абапірацца на ўзроўневае ўяўленне тэксту, паколькі яны выяўляюцца на ўсіх яго ўзроўнях.

На ўзроўні семантыкі існаванне ўнутрытэкставых сувязей абумоўлена канцэптуальнасцю тэксту і яго суаднесенасцю з пэўным фрагментам рэчаіснасці. На ўзроўні граматыкі тэксту яны абумоўлены заканамернасцямі граматычнага дапасавання і граматычнай залежнасці, якія матываваныя законамі моўнай сінтагматыкі. На прагматычным узроўні гэтыя сувязі абумоўленыя асаблівасцямі індывідуальна-аўтарскага стылю. Узятыя ўсе разам, разнастайныя ўнутрытэкставыя сувязі складаюць сукупнасць спецыялізаваных кампанентаў, якія з’яўляюцца сродкамі тэкстаўтварэння. Усе разнавіднасці гэтага роду сувязей пабудаваныя на паўторы інфармацыі, які здзяйсняецца на розных баках тэкставай прасторы, у разнастайным аб’ёме і разнастайнымі лексічнымі сродкамі. У выніку гэтага яны могуць быць кантактнымі і дыстантнымі, поўнымі і частковымі.

2.1 Поўны тоесны паўтор Найбольш просты і найбольш ранні па часе яго ўзнікнення механізм сувязі, які здзяйсняецца паўторам аднолькавых словаформ, што маюць адзін корань. Так, у вершы М. Багдановіча «Устань, навальніца, мкні нанова…» слова «ўдар» паўтараецца некалькі разоў:

…Удар, цыклон, удар на мора,

Цалуй яго ў глухое дно,

Ўсплясні ваду — і перлаў горы

На бераг выкіне яно [1, с. 114];

або ў вершы «Хоць мы былі адны ў той час…» дзеяслоў «не помню» паўтараецца два разы:

…Не помню, як — я ручку ўзяў,

Не помню, як — пацалаваў,

Ціхутка пальчыкі цалуючы,

Як да дзіцёнка, ў лад казаў…[1, с. 154].

У вершы «Як хораша…» М. Багдановіч выкарыстоўвае дзеяслоў «не руш» тры разы:

Як хораша, калі дзіцё

Пад сэрцам ціха зварухнецца,

І ў раз па целу разліецца

Яшчэ не звычнае чуццё.

Душа — ў салодкім палусне,

І кажуць знакі чалавечка:

" Я — пценчык, ты — маё гняздзечка,

Не руш, не руш, не руш мяне!" [1, с. 159].

У вершы «Белым кветам адзета каліна…» пісьменнік выкарыстоўвае тоесны паўтор: два назоўнікі адзіночнага ліку жаночага роду назоўнага склону — назоўнік «каліна» і ўласны назоўнік «Марына». Назоўнік «каліна» пісьменнік ужывае пяць разоў, а назоўнік «Марына» — чатыры. Пры дапамозе назоўніка «каліна» М. Багдановіч параўноўвае дзяўчыну з прыгожым дрэвам:

Белым кветам адзета каліна

Ды бялей ад каліны Марына.

— А чаго ты, як месяц, красна?

— Я не ведаю, — кажа яна.

Раз вярнулася позна Марына;

У касе яе кветка каліны.

— А чаго ты, як месяц, ясна?

— Я не ведаю, — кажа яна.

Ды не век расцвітае каліна,

Не ўплятае ўжо кветак Марына.

— А чаго ты, як месяц, сумна?

— Я не ведаю, — кажа яна.

А калі абляцела каліна,

— Атруцілася зеллем Марына,

І, як месяц далёкі, блядна

Ў дамавіне ляжала яна [1, с. 249].

Янка Купала ў сваім вершы «Перад сёмухай» таксама выкарыстоўвае поўны тоесны паўтор, аўтар ужывае тры разы назоўнік мужчынскага роду клічнага склону адзіночнага ліку «гай» :

Гаю, гаю, гаю,

Схаджу да дубровы,

Насяку там маю

Ахапак здаровы…[2, с. 23];

у гэтым жа вершы Я. Купала выкарыстоўвае дзеяслоў будучага часу закончанага трывання І спражэння абвеснага ладу — «будзе» :

Будзе тут бярозка,

Будзе тут рабінка,

Будзе клёну горстка,

Будзе і калінка…[2, с. 23].

У гэтым вершы аўтар ужывае таксама і ўказальны займеннік «тут», што указвае на месца дзеяння, якое ўзгадваецца з папярэднягя кантэксту.

У вершы «Вось тут і жыві…» Я. Купала выкарыстоўвае безасабовую часціцу «няма» :

Няма хлеба, няма солі, ;

Чужому рабі;

Няма шчасця, няма долі, —

Вось тут і жыві…[2, с. 45].

2.2 Частковы лексічны паўтор Нараду з поўным паўторам у паэтычных тэкстах М. Багдановіча і Я. Купалы ёсць і частковы лексіка-семантычны паўтор. Ён уяўляе сабой паўтор разнастайных словаформ, якія маюць адзін корань.

У вершы «Блішчыць у небе зор пасеў» М. Багдановіча частковы лексічны паўтор праяўляецца ў дзеепрыслоўі «лецячы» і дзеяслове закончанага трывання «ўзляцеў» :

Блішчыць у небе зор пасеў;

У полі - рунь і ў небе — рунь.

Да рэчкі лецячы ўзляцеў

Між імі марай белы лунь [1, с. 61].

Корань лец/ляц, дзеепрыслоўе лецячы незакончанага трывання ўтвараецца ад асновы цяперашняга часу дзеяслова ляцець пры дапамозе суфіксаячы, дзеяслоў узляцеў абазначае завяршэнне дзеяння, мае форму закончанага трывання абвеснага ладу 1 асобы І спражэння мужчынскага роду адзіночнага ліку.

У вершы Я. Купалы «Араты» :

Ў сыру зямлю прутка

Сошку закладай,

Каня пугай хутка

Гані, паганяй…[2, с. 62].

Дзеясловы гані і паганяй аднакаранёвыя, яны маюць адзін корань ган. Дзеяслоў гані мае форму незакончанага трывання загаднага ладу 1 асобы адзіночнага ліку цяперашняга часу. Дзеяслоў паганяй, таксама мае форму загаднага ладу цяперашняга часу незакончанага трывання 2 асобы адзіночнага ліку.

У вершы «Вы кажаце…» Я. Купала ўжывае такія аднакаранёвыя словы, як пеў, пець, песня, пяю:

Як пеў я да гэтуль, так пець не сцураюся,

Жальбою маркоцячы песню сваю;

Я ў долю народа свайго узіраюся

І толькі аб гэтым для вас тут пяю…[2, с. 17].

Аўтар выкарыстоўвае такія часціны мовы, як дзеяслоў, назоўнік. Дзеяслоў пеў — абазначае, што дзеянне адбывалася ў прошлым часе, на гэта ўказвае суфікс -ў-, гэта дзеяслоў незакончанага трывання, абвеснага ладу, 2 асобы, азіночнага ліку. Дзеяслоў пець абазначае незакончанае трыванне. Назоўнік песню абазначае прадмет дзеяння, дзеяслоў пяю абазначае працягласць дзеяння. Усе словы маюць агульны корань пе, які выкарыстоўваецца аўтарам у розных вырыянтах яго формы.

Розныя часы дзеяслова выкарыстоўвае ў адным паэтычным радку Я. Купала ў сваім вершы «Родныя песні» :

На рукі людскія наложаць аковы.

Край стопчуць, заграбяць чужыя народы, —

У песнях жа родны край, родныя словы

Жылі, жывуць, і жыць будуць заўсёды…[2, с. 13].

Ужыванне дзеясловаў прошлага, цяперашняга і будучага часоў паказвае на тое, што беларуская мова, родны край застануцца назаўсёды ў памяці народа, яго спадчынай. Агульны корань у гэтых дзеясловах — жы, у розных яго варыянтах (жыв/жыц).

2.3 Тэматычны паўтор Тэматычны паўтор з’яўляецца праявай закону тэматычнай сувязі слоў у тэксце, асноўнага закону сінтагматыкі тэксту. Сутнасць яго заключаецца ў тым, што спалучальныя словы павінны адпавядаць адно аднаму, павінны мець агульныя семы. Словы, якія адносяцца да адной тэматычнай групы, збліжаюцца ў тэксце, утвараючы адзіную функцыянальна-тэкставую парадыгму слоў, якія выконваюць агульную тэкставую функцыю. У вершы М. Багдановіча «Зімой» такую канцэптуальна значную групу слоў (што пацвярджаецца назвай верша) складаюць словы, якія ўтрымліваюць семы, што ўказваюць на прымету прадмета, на сам прадмет у адносінах да зімы, зімовага надвор’я: марозны, скрыпучы снег, мяцель, санкі, снягі.

Здароў, марозны, звонкі вечар!

Здароў, скрыпучы, мяккі снег!

Мяцель не вее, сціхнуў вецер,

І волен лёгкі санак бег…

Вільготны месяц стуль на поле

Празрысты, светлы стоўп спусціў

І рызай срэбнаю раздолле

Снягоў сінеючых пакрыў [1, с. 72].

У вершы «Завіруха» тэматычны паўтор складаюць наступныя семы: вецер, б’е, грыміць, звініць, пяе, Падвей, снежнае віно, мяцель, вее, гудзіць. Некаторыя з іх паўтараюцца.

У бубны дахаў вецер б’е,

Грыміць па ім, звініць, пяе.

І спеў ліецца ўсё мацней, —

Гулянку справіў пан Падвей.

У бубны дахаў вецер б’е,

Грыміць па ім, звініць, пяе.

Ўскіпела снежнае віно,

І белай пенай мкне яно.

У бубны дахаў вецер б’е,

Грыміць па ім, звініць, пяе.

Па вулках вее дзікі хмель,

Гудзіць сп’янелая мяцель.

У бубны дахаў вецер б’е,

Грыміць па ім, звініць, пяе [1, с. 100].

Тэматычны паўтор мы можам назіраць, калі чытаем верш М. Багдановіча «Малюнак мора» :

Акіян дрыжыць

Пад паглядам сумным

Месяца і ў шумным

Гуле шчэ бурліць

Ў час, калі агнём

Ўраз нябёсы крае

І у цьме зіяе Бліскаўкі ізлом,

І на міг відаць,

Як у бурнай далі

Б’юць аб скалы хвалі,

Зіхацяць, грымяць

І да неба мкнуць,

Дзе вятры бушуюць,

Дзе грымоты злуюць,

Грукацяць і б’юць [1, с. 180].

Семы, якія ўказваюць на прыметы, дзеянні, якія адносяцца да слова акіян: бурліць, бурная даль, хвалі.

У вершы Я. Купалы «Зіма» тэматычны паўтор складаюць словы: халодная, снег, мяцеліца, мароз, лёд, гэтыя словы характарызуюць зіму і зімовае надвор’е.

Прыйшла зіма халодная,

Нягодная зіма, —

Цярпі, зямелька родная,

Няма жыцця, няма…

Снег белы мёртва сцелецца

Пасцеляй грабавой,

Сапе, шуміць мяцеліца,

Мяце снег, як мятлой.

Мароз, як кат бязжаласны,

Ў лёд рэчкі акаваў,

Стральбой сваёй бязрадаснай

Па сценах біць пачаў…[2, с. 50].

У вершы «Дарогі» прасочваюцца наступныя тэматычныя паўторы лексем: дарогі, шасейныя, машына, конная фурманка, пешаходы, грузавікі, бяспуцця, калдобіны-катлавіны, шлях — усе гэтыя словы так ці інакш характарызуюць дарогу.